[Strona 64]

Obrazy I

[Strona 65]

Jicchak Laufbahn

Translated by Ireneusz Socha

{Fotografia u dołu lewej kolumny na s. 65 – Reb Eliakim Gecel Laufbahn z wnukiem}

Jicchak Laufbahn, utalentowany publicysta i jeden z przywódców Hapoel Hacair^[1], urodził się w naszym mieście, i jesteśmy z tego dumni. Był jednym z ludzi, którzy mieli największy wpływ na kształtowanie postaw żydowskiej młodzieży z Dębicy oraz na ruch robotniczy – nie tylko do czasu swojej alii do Izraela, ale nawet później. Jeszcze przez całe dziesięciolecia po jego wyjeździe wielu z nas – którzyśmy zmienili swoje życie pod jego wpływem i głęboko wzięli sobie jego nauki do serca – wspominało z dumą ukochane imię „Iciele”.

Urodził się w Dębicy 9 aw 5648 roku ([17 lipca] 1888). Jego ojciec, reb Eliakim Gecel, był szanowanym kupcem wyrobów drzewnych, a jednocześnie uczonym człowiekiem i znawcą średniowiecznej literatury hebrajskiej. Wywodził się z długiej linii rabinów, a jego drzewo genealogiczne sięgało korzeniami do rabbiego Jicchaka Abarbanela^[2]. Jego matka, Rachela, była córką reb Abrahama Lejba Polanera, gorliwego chasyda – bojownika o sprawiedliwość we własnej gminie. Dziadek Jicchaka ze strony ojca, reb Jehuda Arje Lejb, był misnagdem^[3], jednym z pierwszych członków Chibat Cyjon^[4] w Dębicy: był wielkim uczonym [w Piśmie] i pełnił funkcję sędziego rabinicznego w Dębicy. Jicchak Laufbahn był zięciem reb Jicchaka Silbermana – człowieka niezwykle bystrego, posiadającego ogromną wiedzę, również dębickiego sędziego rabinicznego. Młody Laufbahn uczył się w chederze i Bejs Midraszu^[5]. Już od najmłodszych lat uchodził za geniusza, a jego dziadek ze strony matki nie pozwalał mu zajmować się świeckimi przedmiotami po to, aby chłopiec mógł całkowicie poświęcić się studiowaniu religijnych ksiąg. Jako uczony i znawca ksiąg świętych, już w młodym wieku prowadził w Bejs Midraszu dysputy na temat Talmudu i responsów rabinicznych. Jednak duch czasów przeniknął również do Bejs Midrasza i nie pozostawił młodzieńca obojętnym. Młody Icchak zaczął potajemnie czytać zakazaną literaturę i pobierał prywatne lekcje z zakresu szkoły powszechnej. W wieku 16 lat wziął udział w zorganizowanej w bożnicy uroczystości na cześć Herzla^[6], przeciwko której występował rabin miasta i cały zarząd gminy. Laufbahn brał czynny udział w sporach z ortodoksją, opowiadając się po stronie młodzieży syjonistycznej, co skończyło się dla niego aresztem pod zarzutem zakłócania porządku publicznego. W roku 1907 dołączył do „Haszachar” i stał się jednym z jego najbardziej znanych przywódców ruchu.

W roku 1908, kiedy udało mu się odłożyć małą sumę na podróż do Kraju Izraela, nim jeszcze wsiadł w Trieście na pokład statku, który miał go zabrać do Jaffy, napisał list pożegnalny do ojca, w którym poinformował go o zamiarze dokonania alii.

Będąc w Izraelu, pracował jako robotnik rolny w moszawie^[7] i przystąpił do „Hapoel Hacair”. Przez pewien czas mieszkał w Jerozolimie i pracował dla „Hacwi”^[8], gdzie był asystentem Eliezera Ben Jehudy^[9]. W 1910 roku wyjechał do Szwajcarii, gdzie był słuchaczem studiów filozoficznych na uniwersytecie w Zurychu. W 1912 roku otrzymał telegram, w którym został wezwany do powrotu do Ziemi Izraela w celu napisania [cyklu książek] popularnonaukowych, które miały zostać opublikowane przez „La'am”^[10].

W roku 5674 (1914), wraz z Józefem Aharonowiczem^[11] redagował [tygodnik] „Hapoel Hacair”. Kiedy Aharonowicz został – podczas I wojny światowej – wygnany do Egiptu ze względu na rosyjskie obywatelstwo, Laufbahn zastąpił go na stanowisku redaktora naczelnego tej gazety. Pozwolono mu zostać w Ziemi Izraela, gdyż posiadał obywatelstwo austriackie, a Austria była sprzymierzeńcem Turcji. Po zamknięciu „Hapoel Hacair” zajmował się redagowaniem różnych publikacji. W niebezpiecznych czasach dawał wyraz uczuciom członków ruchu i społeczności żydowskiej. Podczas masowego wysiedlenia [Żydów] z Jaffy i Tel Awiwu, mieszkał w Ein Ganim.

Po podboju przez Brytyjczyków południa kraju, Laufbahn działał na rzecz reorganizacji społeczności żydowskiej i był członkiem tzw. rady tymczasowej. Kiedy sytuacja w kraju ustabilizowała się, został powołany do nowo wybranej rady Alef Gimel, a następnie do komisji ds. edukacji syjonistycznego zarządu wykonawczego oraz został członkiem komitetu centralnego „Hapoel Hacair”. Po fuzji [Hapoel Hacair] z Achdut Haawoda^[12], wszedł w skład [zarządu] największej organizacji robotniczej w Ziemi Izraela.

W roku 5681 (1921) wziął udział w kongresie syjonistycznym^[13], po czym udał się do Polski, aby propagować [syjonizm] i pracować nad rozwojem krajowej organizacji [syjonistycznej]. W Warszawie założył gazetę „Lud i ziemia”^[14]. Później założył gazetę „Lud pracujący”^[15] w Berlinie. Pisał artykuły do innych gazet w jidysz, po niemiecku i po polsku.

Laufbahn publikował swoje eseje i artykuły w „Hapoel Hacair” przez 30 lat. Uwielbiane przez czytelników – były wzorem dla całego pokolenia publicystów. Eseje Laufbahna ukazywały się również od czasu do czasu w „Hasziloach”, „Hatkufa”, „Meoznaim” i innych periodykach.

Przetłumaczył oba tomy „Napoleona” Emila Ludwiga^[16] na hebrajski. Był redaktorem książki Ady Fishman „Ruch robotniczy w Ziemi Izraela”, kilku wydań miesięcznika „Związek robotniczy”, jak również czterech tomów „Dwarim” – antologii esejów Chaima Weizmanna^[17], opublikowanych przez wydawnictwo „Hamicpeh” w 1934 roku.

Na krótko przed śmiercią, opracował i wydał antologię „Czterdzieści lat” z okazji czterdziestej rocznicy istnienia tygodnika „Hapoel Hacair”.

Zmarł w Tel Awiwie 6 elul 5708 roku (10 września 1948). Po jego śmierci została opublikowana obszerna „Antologia pism Jicchaka Laufbahna”, jak również książka „Anszej Segula” (Niezwykli ludzie).

[Strona 66]

Skromny człowiek

napisał błogosławionej pamięci Józef Shprintzak^[18]
pierwszy przewodniczący Knessetu

Translated by Ireneusz Socha

Szczerze powiedziawszy, nigdy nie kojarzę nazwiska „Laufbahn” z Dębicą i Galicją. Kiedy myślę o Laufbahnie, to nie ciśnie mi się na usta nawet jego imię – Jicchak. Bo, w rzeczy samej, w naszych oficjalnych i prywatnych kontaktach nie używałem często jego imienia. Ludzie drugiej alii prowadzili w Ziemi^[19] nowe życie i nie interesowali się już przeszłością ani tym, co dzieje się w rodzinnych miastach. Podobnie było z błogosławionej pamięci Panem Laufbahnem. Nazwisko „Laufbahn”, brane osobno, przez wszystkie dni jego życia zawsze oznaczało jego najgłębszą istotę i właściwy tylko jemu sposób postępowania. Laufbahn był przez dziesiątki lat nie tylko moim bliskim przyjacielem, lecz również współuczestnikiem naszego życia w Ziemi we wszystkich jego przejawach: w „Hapoel Hacair”, w syjonizmie oraz w innych ruchach robotniczych – od czasu drugiej alii, aż do powstania Państwa [Izrael]. Jego charakter da się określić jednym prostym zdaniem: drogi przyjaciel o rękach nieskalanych i o czystym sercu^[20].

Ze względu na [wrodzoną] skromność, unikał rozgłosu do tego stopnia, że nawet wówczas, gdy nadszedł pełen wydarzeń dzień jubileuszowego święta drugiej alii, jego nazwisko nie pojawiło się na liście budowniczych i działaczy hebrajskiego ruchu robotniczego. Był jednym z naszych najlepszych publicystów, pierwszorzędnym i precyzyjnym rzecznikiem, który głosił i promował przemyślenia i działania, bolączki i osiągnięcia, które stały się naszym udziałem w erze syjonistycznego renesansu. Jego publikacje mają fundamentalne znaczenie, są głębokie i pełne niuansów. W okresie służby pełnionej na polu literatury był głosem [sławiącym] pionierskie wysiłki naszego narodu, który pragnął odnowy naszej Ziemi i włączenia się w pracę na jej rzecz.

To, że pominięto nazwisko Laufbahna i nie upamiętniono jego sylwetki podczas jubileuszu drugiej alii, nie wynikało z niczyjej złej woli czy chęci zanegowania jego pozycji lub wielkiego szacunku, jakim go darzono. Ten utalentowany publicysta, który przyczynił się w tak dużym stopniu i w tak honorowy sposób do wytyczenia ścieżki rozwoju i pogłębienia sposobu myślenia ludzi, którzy rozpoczęli robotniczy podbój Izraela – lubił bowiem pozostawać w cieniu i był całkowicie pochłonięty pracą.

Laufbahn prowadził założoną przez Józefa Aharonowicza gazetę „Hapoel Hacair” z talentem i godnością. Było to pierwsze forum robotników Ziemi Izraela. On opracowywał przekazywane treści i nadawał im swój unikatowy rys.

Jicchak Laufbahn opuścił nas, ale jego duchowa spuścizna nie została nam odebrana. Jego liczne kreacje literackie będą nadal służyć jako bogate źródło, z którego będzie można czerpać materiały edukacyjne w przyszłości.

Jehuda Bornstein

Translated by Ireneusz Socha

Jehuda Bornstein miał zaledwie piętnaście lat, kiedy po raz pierwszy pojawił się na żydowskiej scenie publicznej w naszym mieście i dwadzieścia cztery lata, kiedy wyjechał. Jednak nie jest przesadnym twierdzenie, iż dzięki jego działalności i licznym a ciężkim zmaganiom, dębicka gmina żydowska zaczęła się wydobywać z ówcześnie panującej ciemnoty i w coraz większym stopniu przyłączać do światowego ruchu odnowy, który u schyłku XIX wieku upowszechniał się wśród Żydów w Galicji.

Nie będzie też przesadnym twierdzenie, że właśnie w owym czasie, to jest w ciągu dziesięciu lat liczonych w przybliżeniu od początku XX wieku do przedednia I wojny światowej, Jehuda Bornstein współtworzył w Dębicy wszystkie kluczowe organizacje oraz inicjatywy społeczne bądź im przewodniczył.

Przed nim działali w Dębicy pojedynczy syjoniści, a nawet małe grupy syjonistyczne, lecz dopiero Jehuda Bornstein – jako pierwszy – uznał aktywność syjonistyczną za najważniejszy obszar swojej działalności, na którym koncentrował całą swoją uwagę, i który traktował jako główny cel swojego życia. Nawet wielki głód wiedzy oraz umiłowanie literatury i nauki nie przeszkodziły mu w realizacji różnorodnych planów.

Ogólne położenie, w jakim znaleźli się dębiccy Żydzi na początku XX wieku, spowodowało, że niemal wszyscy aktywiści musieli opuścić miasto z uwagi na trudną sytuację materialną. Niektórzy wyjechali do większych miast w Galicji, a pozostali wyemigrowali do innych krajów, zwłaszcza do Niemiec. I tak z wolna Dębica traciła „dobre moce”, czyli miejscowych działaczy. W owym czasie, kiedy na polu syjonizmu zabrakło odpowiednich ludzi, a kiełkujące plony pierwszych działań syjonistycznych były skazane na zmarnowanie, pojawił się on – piętnastoletni młodzieniec, który z samopoświęceniem przeciwstawiał się ogólnemu spustoszeniu i przygnębieniu.

Jehuda Bornstein urodził się w 1888 r. w rodzinie Szlomo Bornsteina, właściciela hotelu w pobliżu stacji kolejowej, zięcia przedsiębiorcy budowlanego Geshwinda. Bornstein zapewnił synowi podwójne wykształcenie, które w owym czasie było normą wśród galicyjskich maskilów^[21], tj. tradycyjne wykształcenie żydowskie oraz nowoczesne świeckie. Mały Jehuda uczył się zatem w chederze i betmidraszu oraz równolegle przygotowywał się do nauki w gimnazjum. Jednak nie zdołał przejść dalej, gdyż obawiano się, że w wypadku zapisania Jehudy do gimnazjum rodzina będzie prześladowana przez fanatyków religijnych. W każdym razie można było ukończyć gimnazjum nie chodząc do szkoły, jak to się mówiło w miejscowym języku jako „prywatysta”.

Tak oto Jehuda znalazł się w pułapce pomiędzy dwoma światami: jedną nogą tkwił bowiem w nieinteresującym go już betmidraszu, a drugą w – by tak rzec – przedsionku gimnazjum. W końcu porzucił betmidrasz, lecz nie poszedł do gimnazjum. Poczucie obywatelskiego obowiązku wygrało z ambicją, aby zostać prawnikiem czy inżynierem i zdeterminowało wybrany kierunek nauki. Uczył się dużo i dużo czytał, lecz nie po to, aby otrzymać świadectwo, lecz po to, aby wchłonąć filozofię współczesnego świata, w którym nasz naród miał być tyleż żydowski, co syjonistyczny.

W okresie przedgimnazjalnym zaprzyjaźnił się z uczniami dębickiego gimnazjum narodowości żydowskiej. Niektórzy pochodzili spoza miasta. Jehuda czuł się jak jeden z nich. Czytał periodyk „Moria”^[22] – ówczesny organ syjonistów-gimnazjalistów wydawany we Lwowie. W latach 1904-1905 opublikował tam serię esejów i odważnych artykułów na temat bieżących wydarzeń. Włączył się również w działalność syjonistyczną. Nie wiedzieć kiedy, miasto ogarnął nowy duch – „lody puściły” – a piętnastoletniego Jehudę coraz bardziej pochłaniała prowadzona działalność. Widział przed sobą świat wielkich możliwości.

W mieście była grupa młodzieży umiarkowanie sprzyjającej syjonizmowi, jednakże jej członkowie pozostawali w rozproszeniu i niewielu z nich miało odwagę otwarcie przyznać się do swoich przekonań. Wszystkie wcześniejsze próby zorganizowania struktury syjonistycznej spaliły na panewce z uwagi na opór ze strony miejscowych chasydów. Należało zatem sięgnąć po taką formę organizacji, która nie wzbudziłaby zaraz fali ostrych protestów. Jehuda w swoich artykułach zaproponował założenie „związku kupieckiego”, który oficjalnie nie podawałby się za organizację syjonistyczną, lecz mimo to stwarzałby swoim członkom możliwość prowadzenia działalności syjonistycznej. Organizacja taka powstała i istniała przez pewien czas. Młody Bornstein przemawiał na jej pierwszym posiedzeniu. Jednakże nie zdołała zapuścić korzeni, gdyż w mieście tak małym jak Dębica nie istniała realna potrzeba powołania „związku kupieckiego”. Związkiem kierowali: Naftali Eisen – właściciel dużego warsztatu ślusarskiego, Natan Grünspan – właściciel dużej fabryki taczek oraz Szmuel Mahler – syn Chaima Mahlera – jeden z pionierów dębickiego syjonizmu.

W owym czasie Jehuda Bornstein przyczynił się również do powstania w Dębicy partii Poalej Cyjon. Jako pierwszy napisał artykuł na ten temat w jej organie „Der Jidyszer Arbajter”. 

Jakby tego było za mało, w tym samym roku Jehuda Bornstein podsunął pomysł założenia w mieście kobiecej organizacji syjonistycznej „Debora”, która w różnych formach istniała aż do wybuchu II wojny światowej.

Rok 1905 był dla Jehudy Bornsteina najbardziej owocnym rokiem w dębickim okresie jego działalności. Właśnie owego roku – dzięki jego błogosławionym wysiłkom – powstała bowiem organizacja, która służyła jako kuźnia kadr najmłodszej generacji dębickiej młodzieży syjonistycznej. Odtąd Bornstein był odpowiedzialny za nadzór nad wszystkimi nowo powstałymi organizacjami: kierował ich bieżącą działalnością, utrzymywał z nimi kontakty i łagodził wybuchające między nimi spory oraz prowadził batalię przeciwko głównemu oponentowi, tj. chasydzkiej ortodoksji, od samego początku przeciwstawiającej się syjonizmowi. Prowadził swoją działalność niestrudzenie – z wielkim zaangażowaniem i samopoświęceniem. Kiedy pojawiła się potrzeba utworzenia szkoły i biblioteki hebrajskiej lub kiedy istniała konieczność realizacji jakiejkolwiek zewnętrznej inicjatywy politycznej, Bornstein stał zawsze w pierwszym szeregu ochotników i pracowników. Był uznanym przywódcą ruchu syjonistycznego w Dębicy. Reprezentował go na zewnątrz, mimo iż ruch nie potrzebował takiej reprezentacji. Był nawet delegatem na 12. Światowy Kongres Syjonistyczny w Wiedniu^[23]. 

Ostatnim dębickim osiągnięciem Jehudy Bornsteina było założenie organizacji młodzieżowej „Haszachar”^[24], czyli – jak mówili jej członkowie – „Związku Młodych Studentów”. Był to miejscowy oddział ogólnopolskiej organizacji „Haszachar”, której kongres odbył się w święto Pesach^[25] w roku 5678 (1918) w Hotelu Bornsteinów w Dębicy. Jehuda był jednym z uczestników owego zjazdu. 

Jehuda poślubił Ruchamę, córkę Natana Grünspana, zimą 1913 r. Była aktywistką i działała w kręgach dębickiej młodzieży. W 1914 r. młoda para wyjechała do Frankfurtu w Niemczech ze zdecydowanym postanowieniem dokonania alii^[26] do Ziemi Izraela najszybciej jak to możliwe. 

Mimo iż Jehuda Bornstein przebywał we Frankfurcie bardzo krótko, bo nie dłużej niż dwa miesiące, to jednak zostawił tam wyraźny ślad, czyli „Żydowski Związek Kulturalny”, który prowadził swoją działalność z powodzeniem przez wiele lat. 

W kwietniu 1914 r. Jehuda wyjechał z Frankfurtu do Ziemi Izraela, gdzie przebywał przez trzy miesiące. Przygotowywał miejsce, gdzie mógłby się osiedlić wraz z Ruchamą, po czym wrócił po nią do Niemiec, lecz w międzyczasie nad Europą zaczęły się kłębić ciemne chmury. Na horyzoncie majaczyła już I wojna światowa. Nie mając wyboru, rodzina przeprowadziła się do Wiesbaden, gdzie mieszkała w okresie wojny oraz okupacji francuskiej. Ruchama, mająca niezwykły talent w sprawach organizacyjnych i handlowych, zaczęła prowadzić z powodzeniem działalność gospodarczą w Wiesbaden, a Jehuda poświęcił się pracy na rzecz syjonizmu, dzięki czemu zaczął cieszyć się sporym uznaniem wśród niemieckich syjonistów. Udzielał się, między innymi, w tworzeniu w Niemczech „organizacji Żydów ze Wschodu”, którą założyło dwóch rodowitych Galicjanerów, tj. Mosze Waldman z Tarnopola oraz Bencjon Fett z Rzeszowa. Nie było w Niemczech takiego zjazdu syjonistycznego, na którym nie pojawiłby się Jehuda jako reprezentant syjonistów z Wiesbaden. Na początku lat 1920. został wybrany na członka zarządu organizacji „Zjednoczonych Syjonistów Niemiec”, której oddziały mieściły się w Berlinie, Monachium i Strasau.

Jednak te namacalne sukcesy – które zaistniały w następstwie zmieniającej się sytuacji – jak również sama działalność syjonistyczna nie mogły odwieść Jehudy i Ruchamy od realizacji planów związanych z aliją.

[Strona 68]

W 1924 r. nasza para zwinęła interesy w Wiesbaden i przeprowadziła się do miasta Hajfa w Izraelu, gdzie Jehuda wybudował dom w dzielnicy Hadar ha-Karmel. Z uwagi na niestabilną sytuację ekonomiczną, zdecydowali się wrócić do Niemiec, aby ratować majątek i widocznie pozostali tam przez kilka lat, nie tracąc nadziei na ponowny wyjazd do Ziemi Izraela i powrót do domu w Hajfie. Tymczasem Jehuda kontynuował nieskrępowaną działalność syjonistyczną. Każdy, kto zawitał w progach Ruchamy i Jehudy, spotykał się z ich niezwykłą gościnnością oraz gotowością niesienia pomocy wszystkim, którzy jej potrzebowali. Niestety, w owym czasie ich sytuacja ekonomiczna się pogorszyła i Jehuda – bezkompromisowy człowiek o czystych intencjach – nie mógł dalej działać. W dniu 30 czerwca 1930 r. serce tego zaangażowanego od najwcześniejszej młodości syjonisty przestało bić. Nie było mu dane ujrzeć powtórnie Ziemi Izraela ani Hajfy – miasta, w którym czekał na niego dom, i w którym chciał wychować dwóch synów. Ruchama, jego życiowa partnerka, wyjechała do Ziemi Izraela i po dziś dzień pomaga zachować żywotność jego dziedzictwu. 

Przetłumaczył z języka angielskiego, opracował i opatrzył przypisami:

Ireneusz Socha © 2009

1. Hapoel Hacair (hebr. młody robotnik) – organizacja syjonistyczna działająca w Palestynie w latach 1905-1930. Założona przez Aharona Dawida Gordona, Józefa Aharonowicza i Józefa Sprinzaka (vel Shprintzaka vel Szprincaka) na bazie ideologii syjonistyczno-socjalistycznej bez odwołań do marksizmu. Zgodnie z przekonaniami Gordona, Hapoel Hacair była organizacją pacyfistyczną i antymilitarystyczną, która realizowała swój program żydowskiego osadnictwa, koncentrując się na pracy fizycznej i wykupywaniu gruntów. (IS za Wikipedią) Return
2. Izaak ben Juda Abrabanel vel Abravanel vel Abarbanel (1437-1508), portugalski mąż stanu, doradca królewski, filozof, autor komentarzy do Tory, finansista. (IS za http://en.wikipedia.org/wiki/Isaac_Abrabanel) Return
3. misnaged lub mitnaged (hebr. przeciwnik) – przeciwnik chasydyzmu. (IS) Return
4. Hibat Syjon (hebr. umiłowanie Syjonu) założona w 1881 roku organizacja prekursorska dla ruchu syjonistycznego znana także pod nazwą Chowewej Syjon (hebr. miłośnicy Syjonu). Więcej na: http://pl.wikipedia.org/wiki/Chowewej_Syjon (IS) Return
5. bet ha-midrasz (hebr. dom nauki) – miejsce studiów i dysput religijnych lub ściślej – typ synagogi ze specjalnym pomieszczeniem przeznaczonym do studiów talmudycznych dla chłopców i dorosłych mężczyzn. Przez chasydów popularnie nazywane szul. Tu: nazwa największej jesziwy (wyższej szkoły talmudycznej) w mieście, która mieściła się przy bożnicy nowomiejskiej. (IS) Return
6. Theodor (Benjamin Ze'ev) Herzl, (węg. Herzl Tivadar, ur. 2 maja 1860 w Budapeszcie, zm. 3 lipca 1904 w Edlach) – austrowęgierski dziennikarz żydowskiego pochodzenia, twórca i główny ideolog syjonizmu. (IS za Wikipedią) Return
7. moszaw (hebr. wioska, osada) – typowa spółdzielnia rolnicza tworzona przez syjonistów napływających masowo do Palestyny podczas alii na początku XX wieku. W moszawach podobnie jak w kibucach kładzie się nacisk na pracę społeczną. Obecnie w Izraelu istnieje ponad 400 moszawów. (IS za Wikipedią) Return
8. Ha-Cwi lub Ha-Cewi (hebr. jeleń) – hebrajskojęzyczna gazeta wydawana w Jerozolimie przez Eliezera Ben Jehudę w okresie 1884-1914. (IS za Wikipedią) Return
9. Eliezer ben Jehuda (ur. 1858 jako Eliezer Jicchak Perelman, zm. 1922) – żydowski lingwista, twórca współczesnego języka hebrajskiego. (IS za Wikipedią) Return
10. La'am (hebr. dla narodu) – lewicujące wydawnictwo żydowskie w Palestynie. (IS) Return
11. Józef Aharonovitz vel Aharonowicz (1877–1937) – urodzony na Ukrainie pisarz, dziennikarz, przywódca związkowy, lider partii Hapoel Hacair i Mapai. W Brodach założył ruch młodzieżowy „Halucej Cyjon”. W 1906 roku przyjechał do Palestyny, gdzie był robotnikiem fizycznym i stróżem. W 1907 założył tygodnik „Hapoel Hacair”, który redagował z przerwami do 1922. W 1922 objął funkcję dyrektora Banku Hapoalim (Robotniczego) w Tel Awiwie. (IS) Return
12. Achdut Haawoda (hebr. jedność pracy) – izraelska lewicowa syjonistyczna partia polityczna, jedna z poprzedniczek dzisiejszej Izraelskiej Partii Pracy. Założona w Palestynie w 1919 roku. Jej liderem był Dawid Ben Gurion. W 1920 roku Achdut Haawoda wraz z Hapoel Hacair założyła Histadrut – Powszechną Federację Robotników w Ziemi Izraela. W 1930 roku połączyła się z prawym skrzydłem Poalej Syjon i Hapoel Hacair, tworząc Mapai. (IS za Wikipedią) Return
13. Mowa o 12. kongresie syjonistycznym, który odbył się w Karlowych Warach w 1921 r. (IS) Return
14. Czasopismo w języku jidysz „Folk un Land”. (IS) Return
15. „Arbeters Folk”. (IS) Return
16. Emil Ludwig, właściwie Emil Cohn (ur. w 1881 we Wrocławiu, zm. 15 września 1948 w Moscia w Szwajcarii) – niemiecki pisarz, znany głównie jako biograf. Pierwodruk „Napoleona” został wydany przez niemieckie wydawnictwo „Rowohlt” w roku 1925. Wydanie polskie w tłumaczeniu Leopolda Staffa zostało opublikowane w Poznaniu w 1928 r. (IS za Wikipedią) Return
17. Chaim Azriel Weizmann (1874-1952) – pierwszy prezydent państwa Izrael. (IS) Return
18. Yosef Sprinzak vel Shprintzak vel Szprincak (1885-1959) – był jednym z głównych aktywistów syjonistycznych działających na początku XX wieku, politykiem izraelskim i pierwszym przewodniczącym (speakerem) Knessetu. Sprawował tę funkcję od 1949 roku aż do śmierci w 1959. Urodził się w Moskwie, ale po wygnaniu stamtąd Żydów w 1891 roku, przeniósł się wraz z rodziną do Kiszyniowa, gdzie był jednym z założycieli organizacji syjonistycznej Cejrej Cyjon (Młodzież Syjonu). W 1908 roku rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Amerykańskim w Bejrucie, a w 1910 osiadł w Palestynie. Trafił tam wraz z tzw. drugą aliją (1904-1914). Wraz z Eliezerem Kaplanem przewodził ruchowi Hapoel Hacair (Młody Robotnik) - był to organizacja socjalistyczna założona w 1905 roku, która w 1930 roku weszła w skład Mapai. Jej członkowie prezentowali orientację probrytyjską i popierali Chaima Weizmanna. Był także założycielem Histadrutu w 1920 roku, zajmując stanowisko sekretarza generalnego organizacji w latach 1945-1949. (IS za Wikipedią) Return
19. W oryginale: „Erec” (Jisroel) (Ziemi Izraela). (IS) Return
20. Fraza „człowiek o rękach nieskalanych i o czystym sercu” – to cytat z Ps 24,4. (Jerrold Landau) Return
21. maskil (hebr. myślący) – uczestnik Haskali, ruchu oświeceniowego wśród Żydów; zwolennik asymilacji i europeizacji Żydów. (IS za Słownikiem Wyrazów Obcych PWN) Return
22. Moria – wzgórze, na którym Abraham złożył w ofierze swego syna, Izaaka i na którym stała Świątynia Jerozolimska. (IS) Return
23. 12. światowy kongres syjonistyczny odbył się w Karlowych Warach w 1921 roku. Być może chodzi o 7. kongres, który odbył się w Bazylei właśnie w 1905 r. Kongres w Wiedniu miał miejsce dopiero w 1913 r. (IS za http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Zionism/firstcong.html) Return
24. „Haszachar” (hebr. przedświt) – Związek Żydowskiej Młodzieży Akademickiej, założony w 1898 r. w Krakowie jako pierwsza syjonistyczna galicyjska organizacja studencka. Działała dzięki poparciu Fundacji barona Maurycego Hirscha oraz austriackiej filii Alliance Israelite Universelle. Organizacja działała nieprzerwanie do 1939 r. stawiając sobie za cel wychowanie członków w duchu kultury żydowskiej, rozpowszechnianie znajomości języka hebrajskiego, pielęgnowanie poczucia obowiązku wobec państwa, szukanie dróg porozumienia ze społeczeństwem polskim. (IS za Archiwum UJ) Return
25. Pesach (hebr. przejście) – święto żydowskie obchodzone na pamiątkę wyzwolenia Żydów z niewoli egipskiej. W Izraelu trwa 7 dni, a w diasporze – 8 dni poczynając od 15. dnia miesiąca Nisan (marzec/kwiecień). (IS) Return
26. alija (hebr. wstąpienie) – (1) wezwanie do publicznego czytania Tory w synagodze; (2) nazwa pielgrzymki do Jerozolimy z okazji świąt; (3) wyjazdy Żydów do Izraela na pobyt stały; także przyjazdy do Izraela ludzi z określonego rejonu lub w tym samym czasie, np. alija polska, związana ściśle z powstaniem w XIX w. syjonizmu. Do 1939 zaobserwowano 5 alii w zależności od motywów, terenu rekrutacji osadników, masowości (1882–1903, 1904–14, 1919–23, 1924–28, 1929–39). Alija z Polski na szerszą skalę rozpoczęła się w połowie lat 20. XX w. i miała głównie podłoże ekonomiczne. Istniała również po II wojnie światowej: w latach 1944–56 o podłożu społeczno-politycznym, po 1968 — z przyczyn politycznych. Obecnie odbywa się alija z terytorium byłego ZSRR. (IS za Słownikiem Wyrazów Obcych PWN). Return

Na haszacharskim^[1] szlaku

by Dov Sadan

Translated by Ireneusz Socha

A.

Szlak popularyzacji żydowskiego oświecenia, prowadzący zwykle z Berlina przez Pragę i Wiedeń do Europy Wschodniej, wymagał w tym przypadku wybudowania osobnego toru, który zaczynał się w Krakowie i biegł przez Tarnów i Rzeszów, a potem dalej do Lwowa, Brodów i Tarnopola. Jednakże, w istocie rzeczy, szlaku tego nie można porównać do linii kolejowej. Wprost przeciwnie. Haskala w Galicji Zachodniej przypominała raczej echo ze wschodu.

Różnice pomiędzy obydwiema Galicjami są także łatwo zauważalne dla tego, kto bada powstawanie późniejszych prądów umysłowych, czyli asymilacjonizmu oraz nacjonalizmu, oraz zmagania ich zwolenników po obu brzegach Sanu. Na wschodzie Żydzi znajdowali się między młotem ukraińskiej większości a kowadłem polskiej mniejszości, która sprawowała władzę. Rodzące się pomiędzy tymi nacjami napięcie sprzyjało krystalizowaniu się żydowskiej świadomości narodowej i planów politycznych tej grupy narodowej. Czynnik ten nie występował w życiu Żydów w Galicji Zachodniej, których sytuacja znów przypominała dalekie echo stosunków wschodnich.

B.

Ponad warstwą oświeceniową spoczywała warstwa nacjonalistyczna. Zaczęło być głośno o tych, którzy porzucili naukę Talmudu na etapie betmidrasza, potajemnie zdobywający wiedzę świecką, w tym o Lejbiszu Rafaelu vel Leonie Kelnerze^[8] – jednym z pierwszych naśladowców Herzla. Niektórzy członkowie tej grupy w ogóle nie chodzili do betmidrasza lub mieli ograniczoną wiedzę talmudyczną – otwarcie kierując swoje kroki do gimnazjów miejskich lub do większych ośrodków uniwersyteckich, głównie Wiednia. Pociągał ich młodzieżowy ruch nacjonalistyczny, zwłaszcza „Kadima”^[9]. Propagowali go wśród przyjaciół w swoich rodzinnych miejscowościach. Jako trzech głównych przedstawicieli tego ruchu należy wymienić: dr Abrahama Salza^[10], Edwarda Schwagera i Zygmunta Bromberga-Bytkowskiego^[11], których zdjęcia znajdują się na słynnym tableau przedstawiającym uczestników kongresu w Bazylei^[12]. Pierwszy z nich zasłynął jako aktywista organizacji „Ahawat Cyjon”^[13], która zajmowała się praktykowaniem osadnictwa i miała na koncie nieudaną próbę utworzenia kolonii „Machanaim”^[14], lecz walczyła o prawa syjonistów już przed Herzlem. Ostatni z tej trójki, również jeden z przywódców „Machanaim”, był znanym poetą, organizatorem i pedagogiem. W annałach galicyjskiego syjonizmu hasła „Tarnów” i „Ahawat Cyjon” stały się synonimami. Działalność środowiska tarnowskiego i „Ahawat Cyjon” wywierały przemożny wpływ na cały region, przede wszystkim na okoliczne miejscowości. Środowiska te stanowiły punkt odniesienia dla wszystkich inicjatyw pojawiających się w miasteczkach Zachodniej Galicji. Wszystkie wizje, które nie zrodziły się z inspiracji tych środowisk i ich głównego ośrodka, uważano za nieistotne.

Organizacja „Ahawat Cyjon” wyznaczała wzór relacji pomiędzy inteligencją a masami.

[Strona 69]

W krytykowaniu tak pojmowanych relacji przodował prawnik – prezes „Agudy”^[15], której członkowie byli zarazem inteligentami, jak i ortodoksami, a także ortodoksyjni założyciele i budowniczowie moszawów. Wraz z wyłonieniem się tych dwóch fundamentalnych grup narodu żydowskiego, pojawiła się potrzeba ich zharmonizowania. Krąg takiej ideologii mieścił wiele różnych wcieleń. Jednym z nich była grupa Jaakowa Meira (Maksa) Bienenstocka^[16], Zewa (Wilhelma) Berkelhammera^[17] i Jicchaka (Ignacego) Schipera^[18]. Analiza języka i treści ich artykułów pokazałaby – szczególnie w odniesieniu do pierwszego i ostatniego z nich – związek z językiem kraju zamieszkania, jak również skłonność do cytowania języka mas, zwłaszcza zaś mówionego.

{Fotografia na stronie 69: Zjazd „Haszacharu” w Rzeszowie w czasie święta Pesach w roku 5688 (1920). Siedzą po lewej: Daniel Leibel i Jicchak Laufbahn. Stoją w drugim rzędzie po prawej: Mosze Worcel i Leibel Szewach.}

C.

Ci, którzy robią najwięcej hałasu i zamętu, stali się najbardziej znaczącym czynnikiem zmian. Młodzież ze wszystkich zakątków Galicji zgromadziła się w jednym z jej mniejszych zakątków (zjazd odbył się w Rzeszowie drugiego dnia Pesach roku 5668^[21]), w celu omówienia swojej sytuacji i potrzeb oraz utworzenia organizacji. Znaczy to, iż – wbrew temu, co mówią o nich inni – nie szukają poklasku, tylko konkretnej pracy do wykonania, nie cytowania haseł, a praktycznego zajęcia. Kto by pomyślał jeszcze kilka lat temu, że nadejdzie taki dzień, kiedy młodzi ludzie z betmidraszy i klojzli zbiorą się, aby rozmawiać o sprawach ogólnych? Kto by uwierzył, że prześladowani, żyjący w ciemności, nagle przebudzą się do życia i pracy?

Słowa Mosze Weisenfelda, założyciela organizacji, świadczą o wzroście samoświadomości jej członków:

Wartość tej młodzieży wzrosła znacznie również za sprawą „Haszacharu”. Dawniej było tak, że byle cham uważał za swój chwalebny obowiązek dyskredytowanie i szydzenie z chłopców z betmidrasza. Dziś patrzy się na nich jak na produktywnych ludzi, dobrych synów narodu Izraela. Również

[Strona 70]

my sami zaczęliśmy się baczniej przyglądać własnej sytuacji, głębiej zastanawiać się nad celem życia i naszymi obowiązkami względem narodu żydowskiego. Czym lepiej zrozumiemy aspiracje tych młodych ludzi, czym bardziej zagłębimy się w kwestie stojące przed naszym narodem, tym łatwiej pojmiemy, że ci młodzi chłopcy – to najlepsi Żydzi, najbardziej zaangażowani w sprawę narodową syjoniści, i że to właśnie oni, w całym narodzie Izraela, najlepiej nadają się do tego, aby nieść sztandar żydowskiego odrodzenia narodowego i ruchu syjonistycznego, że stanowią najzdrowszy i najświeższy element żydostwa.

Czyż w tych słowach nie pobrzmiewają ideały ruchu młodzieżowego, który wyrósł kilka lat wcześniej na żydowskich ulicach Galicji, i którego samoświadomość znalazła potwierdzenie w definicji Martina Bubera^[22] mówiącej, że „młodzież zapewnia ciągłość gatunku ludzkiego”? Jeżeli w kontekście naszych czasów opinia ta wydaje się mocno naciągnięta, to może lepszym określeniem owej samoświadomości byłoby raczej odczuwanie przez tę młodzież potrzeby spełnienia obowiązku, aniżeli domaganie się praw dla samych siebie. Tak przedstawiały się założenia naszego ruchu młodzieżowego zarówno we wczesnej, najbardziej intuicyjnej jego manifestacji podczas Drugiej Alii, jak i w późniejszej, charakterystycznej postaci z czasów Trzeciej Alii i dalszych. Podczas gdy mały „Haszachar” w niezamierzony sposób nawiązywał do wcześniejszego pokolenia, podobnie ci członkowie „Ahawat Cyjon” z miast Zachodniej Galicji, którzy dokonali alii do Ziemi [Izraela] i objęli ją w posiadanie, podświadomie zapowiadali przyjście nowej generacji – rzeki młodych ludzi ze Wschodniej i Zachodniej Galicji, w tym zwłaszcza członków „Haszomer Hacair”^[23], niesionych na fali Trzeciej Alii. W istocie, pionierami Trzeciej Alii^[24] były małe grupy w rodzaju „Chalucej Cyjon” – organizacji powołanej w Brodach z inicjatywy Józefa Aharonowicza^[25], grup „Haszacharu” oraz pojedynczych osób, które przyjechały do Ziemi [Izraela] z zamiarem osiedlenia się. Dowodem doskonałości organizacyjnej i powagi działania „Haszacharu” był fakt, że tuż po wspomnianej wyżej deklaracji samoświadomości członkowie organizacji pojawili się na Ziemi [Izraela]. Wśród nich znaleźli się: dębiczanin Jicchak Laufbahn, jeden z najbardziej znanych publicystów ruchu robotniczego – redaktor tygodnika „Hapoel Hacair”; pochodzący z Jasła Berysz Miller – pisarz, nauczyciel i dziennikarz, znany później pod pseudonimem „Dow Kimchi” (jako anegdotę można przytoczyć fakt, że na wspomnianym zjeździe rozpoczął swoje przemówienie słowami: „Na początku chciałbym przeprosić, że mówię żargonem”^[26]); tarnowianie Jehoszua i Jehezkiel Brandstaetterowie i Arje Lichtiger (Nahir) – znani rolnicy i działacze gminni oraz dębiczanin Cwi Wolf błogosławionej pamięci – wierny Ziemi [Izraela], strażnik języka hebrajskiego. Inni, późniejsi osadnicy byli członkami „Haszacharu” i – podobnie jak ich poprzednicy – rozjechali się po całym kraju, odnajdując się w pracy na rzecz ruchu robotniczego. Do tej grupy należeli: dębiczanin Daniel Leibel^[27] – pisarz, działacz, dziennikarz i badacz; pochodzący z Mościsk Naftali Zigel – nauczyciel, wydawca, autor podręczników; pochodzący z Bełza Józef Falk – pisarz i eseista; Abraham Kahana (Avrech) – pisarz i badacz folkloru i inni. Badając dziś historię syjonizmu, pamiętajmy, że z „Haszacharu” wyszli pionierzy Drugiej Alii.

D.

Podsumowując trzeba podkreślić, iż „Haszachar” – złożony z uczniów betmidrasza, którzy traktowali mariaż syjonizmu i języka hebrajskiego jako coś naturalnego – zapisał się w historii jako jeden z najbardziej znaczących ruchów młodzieżowych. Jego członkowie dążyli do tego, aby odtworzyć kulturę hebrajską w duchu kultury uniwersalnej, zarazem jednak pragnąc zachować swoją odrębność poprzez redefinicję archetypu syjonisty (w tym, młodego syjonisty), który nie ma świadomości, że jego nacjonalistyczne hasła kłócą się z jego wyniesionym z domu żargonem. Była to organizacja etapu przejściowego, w czasie którego młodzież mogła się nauczyć, jak stać się świadomymi, dumnymi z własnego pochodzenia ludźmi, odczuwającymi potrzebę samospełnienia. Z „Haszacharu” rekrutowało się wielu pionierów alii, gdyż członków tej organizacji charakteryzowała bardzo odpowiedzialna postawa.

E.

Drodzy przyjaciele! Potęga każdej organizacji opiera się na skutecznej i uporządkowanej propagandzie. Dzięki propagandzie możemy szerzyć nasze idee i zyskiwać zwolenników. My w ogóle nie mamy porządnej propagandy. Nie mieliśmy i nie mamy ani utalentowanych mówców, ani organizatorów, którzy mogliby odwiedzić wszystkie miasta Galicji i pracować na naszą rzecz. Z tej to przyczyny nasze idee nie upowszechniły się tak, jak chcieliśmy. Nie jest to, niestety, jedyne niedociągnięcie. To niedopuszczalne, że nawet tu, gdzie

[Strona 71]

tworzymy naszą propagandę dla „Haszacharu”, robimy to bez głównych założeń, bez metodologii i bez ładu. W efekcie zamiast pomagać, powoduje ona jedynie wiele szkód. Nasi koledzy, którzy pracowali z młodzieżą, nie mieli pojęcia, jak nawiązać z nią kontakt, jak z nią rozmawiać. Przez to nasza organizacja ponosi wielkie straty, gdyż młodzież nadal dystansuje się od nas i występuje przeciwko naszym aspiracjom.

Aby tworzyć porządną propagandę i uzyskiwać spodziewane korzyści, musimy zorganizować biuro propagandy, której głównymi zadaniami byłyby te:

1. opracowanie metodologii i programu działań propagandowych;
   
2. zorganizowanie oddziałów terenowych, które poinformują biuro centralne o osobach posiadających odpowiednie umiejętności do prowadzenia agitacji.

Z protokołu dowiadujemy się, że przewodniczący Mosze Weisenfeld poleca powierzenie Laufbahnowi „realizacji programu propagandowego i rozesłania listów ze stosownymi informacjami do wszystkich oddziałów regionalnych”. Rekomendacja została przyjęta. Dowiadujemy się również, że Dębica była jednym z miast, w których istniały oddziały regionalne „Haszacharu”, i że dębickiemu oddziałowi przewodził właśnie Jicchak Laufbahn. Rzecz jasna, wykonywał on powierzone mu zadanie, lecz nie trwało to długo, gdyż – jak czytamy dalej w protokole – Mosze Weisenfeld zamknął zjazd następującymi szlachetnymi słowami:

Musimy postawić Jeruzalem ponad największą naszą radość^[30]. Drodzy bracia, wiecie, że w Ziemi Izraela rozwija się osadnictwo, i że dziś każdy Żyd ma możliwość osiedlenia się w niej – nie tylko ze względów ideologicznych, lecz również po to, aby zarabiać pieniądze i prowadzić dobre interesy. Dlatego mamy obowiązek pojechać do Palestyny. Drodzy przyjaciele, niniejszym informuję Was, że nasz przyjaciel Pan Jungerwirt, który pracował razem z nami podczas ubiegłorocznego zjazdu, wyjechał do Ziemi Izraela z zamiarem osiedlenia się. W imieniu wszystkich delegatów, gorąco życzę mu powodzenia i mam nadzieję, że nasze życzenia będą mu towarzyszyć w czasie podróży do naszego kraju (oklaski). Proszę, spróbujmy pójść w jego ślady i wyjedźmy do Palestyny, bo taki jest nasz ostateczny cel. To jest miejsce, w którym powinniśmy przeżywać naszą młodość. Znacie historie wielu młodych ludzi, którzy dotąd poszukują sensu życia w Wiedniu i Berlinie. Nadszedł już czas, aby ta młodzież wyjechała do Ziemi [Izraela]. Niech nasi towarzysze szykują się do wyjazdu! Wytężcie siły i stwórzcie karawanę pionierów, która tam pojedzie – aby pracować w Kraju Naszych Praojców: niech każdy wykonuje taką pracę, na której zna się najlepiej. My, młodzi, odczuwając wielką miłość do Kraju Naszych Praojców, możemy zrobić bardzo wiele dla odrodzenia naszego Kraju. Zatem powstańcie, czas pracować i działać! Nim się rozejdziemy, zakończę naszym starym błogosławieństwem: W przyszłym roku – w Jerozolimie!^[31] (burzliwe oklaski).

Były to słowa płynące prosto z serca, z serca przewodniczącego organizacji, któremu osobiście nie było dane pojechać do Ziemi [Izraela], lecz który pozostał jej wierny, aż do smutnego końca, zwłaszcza jako szef „Keren Kajemet”^[32] we Wschodniej Galicji. Słowa te przeszywały na wskroś czułe serca, a pierwszym, którym odpowiedział na nie, był Jicchak Laufbahn. Co do Jungerwirta, to istotnie, było to bardzo ważne wydarzenie w jego życiu. Nie minęło wiele czasu, a galicyjska młodzież poznała opinię Laufbahna, wyłożoną w liście otwartym, który w swoim czasie odbił się szerokim echem. A stało się to tak: rok później, kiedy Laufbahn był już w Jerozolimie, wpadło mu w ręce kilka numerów „Morii” – polskojęzycznego miesięcznika galicyjskiej młodzieży syjonistycznej. W jednym z numerów znalazł artykuł ze swojej rodzinnej Dębicy i postanowił odpowiedzieć nań publicznie. Pismo Laufbahna, zatytułowane „Do moich sióstr w diasporze”, ukazało się w nr 5-8 miesięcznika „Moria”, wydanego we Lwowie we wrześniu 1909 roku, na stronach 178-189.

F.

I oto jestem – O, Niebiosa, zachowajcie nas w swojej opiece! – wychowany w ponurym mieście, spowity cieniami przeszłości, przejęty trwogą (…). Nie wiem, czy Wy w diasporze możecie sobie w ogóle wyobrazić, co czułem, czytając ten artykuł, który ma w sobie wiele z nekrologu. Wspomnienie o zmarłym – to pamięć ułatwiona: o czymś, co nigdy nie miało miejsca! A ja wciąż pamiętam, drogie siostry! Niekiedy wciąż wspominam diasporę, te marzenia i wizje, które znikają jak bańki mydlane! Nie piszę listu oskarżycielskiego przeciwko Wam, lecz chcę powiedzieć prawdę.

Nigdy, nigdy nie wykonywałyście swojej pracy serio! Dlatego próżno szukać jej owoców. Ciało pozbawione duszy nie ma w sobie życia! A jeśli ktoś^[33] odpowiedzialnie wykonał swoje zadania, to jedynie zrujnował swoje ciało i duszę, ponieważ był w tym odosobniony. Pozostali – na pozór wspierający go i pomagający mu, a zwłaszcza „ludzie wielkiej prawości” – robili to dla własnej korzyści lub udawali, że sumiennie pracują. Oni nigdy nie pojęli, co to znaczy być Żydem.

Próżna jest Wasza rozpacz, o, umiłowane siostry! Lud Izraela niczego w nich nie traci, a Ziemia Izraela nie potrzebuje takich pionierów, którzy potrafią jedynie ściągać do niej diasporę.

Pesymiści zamienili się w wizjonerów. Nic dziwnego – przeciwnie, to nawet już całkiem typowe – że nawołują do rezygnacji, stają się „arystokratami ducha” i obiecują Wam coś więcej (…). „To dziecinna zabawa. To ogranicza moją swobodę”, odrzekł mi jeden z nich, zanim zdjął uczniowską czapkę z literą „G”. Było to pewnego zimowego wieczoru. Ciągle włóczyłem się za nim, patrzyłem mu w oczy ze zdumieniem i rozpoznałem znajomy swąd (…). „Niechaj umarli grzebią swych umarłych”.

Wy wszystkie, w swoich małych grupach, jeżeli tylko zechcecie popracować naprawdę, możecie zrobić o wiele więcej, aniżeli tylko zaspokajać potrzeby masy milionów podobnych „uczniowskich czapek”.

Negowanie działań pozornych i marzeń o prawdziwych działaniach, badanie wykrętów, zrywanie zasłon i ujawnianie tego, co ukryte, opieranie wszystkiego na wiarygodnych podstawach, których potęga wśród mas jest wielka i rozstrzygająca – aż do momentu, gdy wszyscy uznają, iż ruch „Haszachar” miał swój udział w tej alii.

{Fotografia na stronie 72: Grupa dziewcząt z organizacji „Debora” (1908). Pierwsza po prawej siedzi Ruchama Grünspan}

1. Haszachar (hebr. „jutrzenka”, „przedświt”) – (1) Hebrajski miesięcznik literacki o charakterze narodowym, założony w Wiedniu w roku 1868, redagowany przez Pereca Smolenskina (1842-1885). Przez odnowienie języka i kultury hebrajskiej chciał zespolić Żydów z kulturą europejską i postępem ludzkości. Stopniowo skłaniał się do koncepcji oparcia narodu na ojczyźnie w Palestynie. Zgromadził wokół siebie grupę najlepszych ówczesnych pisarzy: Mordechaja Dawida Brandstaettera, Judę Lejba Gordona, Icchoka Lejba Pereca i innych. (2) Pod nazwą „Haszachar” działał również Związek Żydowskiej Młodzieży Akademickiej, założony w 1898 r. w Krakowie jako pierwsza syjonistyczna galicyjska organizacja studencka. Działała dzięki poparciu Fundacji barona Maurycego Hirscha oraz austriackiej filii Alliance Israelite Universelle. Organizacja działała nieprzerwanie do 1939 r. stawiając sobie za cel wychowanie członków w duchu kultury żydowskiej, rozpowszechnianie znajomości języka hebrajskiego, pielęgnowanie poczucia obowiązku wobec państwa, szukanie dróg porozumienia ze społeczeństwem polskim. (3) Nazwę „Haszachar” nosiły/noszą również liczne młodzieżowe organizacje syjonistyczne w Polsce i na świecie. (przyp. tłum.) Return
2. maskil (hebr. „myślący”, „o oświeconych myślach”) – uczestnik Haskali, ruchu oświeceniowego wśród Żydów, zwolennik asymilacji i europeizacji Żydów. (przyp. tłum.) Return
3. Simcha Pinsker (1801-1864) – archeolog i hebraista urodzony w Tarnopolu. Znawca kultury krymskich karaimów. Zasłynął m.in. badaniami nad karaimskimi manuskryptami. (przyp. tłum.) Return
4. Leon (Jehuda Lejb) Pinsker (Pinskier) (1821-1891) – lekarz, syjonistyczny pionier i aktywista, a także założyciel ruchu „Chowewej Cyjon”. Pinsker wierzył, że problem żydowski może zostać rozwiązany, jeżeli Żydom zostaną przyznane prawa równe reszcie obywateli. We wczesnych latach swej działalności opowiadał się za drogą asymilacji. Pogrom w Odessie w 1871 roku sprawił, iż Pinsker zintensyfikował swą działalność i stał się osobą publiczną. Fala antyżydowskich nastrojów, inspirowanych przez rosyjskie władze państwowe, przetoczyła się przez państwo w latach 1881-1884. Z tego powodu poglądy Pinskera zmieniły się radykalnie. Od tego czasu nie wierzył już, iż humanizm i oświecenie pokonają antysemityzm. Wizyta w Europie Zachodniej doprowadziła do napisania słynnej broszury „Autoemanzipation! Mahnruf an seine Stammesgenossen von einem russischen Juden”, którą opublikował anonimowo w języku niemieckim 1 stycznia 1882 r. (wyd. polskie „Samowyzwolenie”, Achiasaf, Warszawa 1900). W książce tej twierdził, iż Żydzi powinni dążyć do niepodległości i samoświadomości narodowej. Więcej informacji: http://pl.wikipedia.org/wiki/Leon_Pinsker (przyp. tłum.) Return
5. Naftali Keller (ur. w 1834 w Tarnowie – zm. w 1865 w Rožnovie na Morawach) – pisarz hebrajski. W 1864 wydał pierwszy tom opowiadań pod tytułem „Bikkurim” (Pierwsze owoce). Cykl ten kontynuował do śmierci. Jego dzieła zebrane zostały wydane w Warszawie w 1880 r. pod tytułem „Sippure Naftali” (Opowieści Naftalego). (przyp. tłum.) Return
6. Mordechaj Dawid Brandstaetter (1844-1928), dziadek tarnowskiego pisarza Romana Brandstaettera. Znany twórca literatury hebrajskojęzycznej, autor wielu opowiadań i nowel. Więcej: http://mirel-brand.w.interia.pl/brand_rodz.html (przyp. tłum.) Return
7. Perec Smolenskin (1842-1885), żydowski pisarz tworzący w języku hebrajskim. Wywodził się z Białorusi, od 1868 mieszkał w Wiedniu. Założyciel hebrajskiego miesięcznika literackiego Haszachar. Jeden z prekursorów syjonizmu. Pisał powieści społeczno-obyczajowe krytykujące tradycjonalizm Żydów wschodnioeuropejskich i chasydyzm. (przyp. tłum.) Return
8. Leon Kelner – urodzony w Tarnowie w 1859 jako syn drobnych kupców, prowadzących sklepik na rogu przecznicy Chyszowskiej (obecnie ul. Malczewskiego). Od dzieciństwa wykazywał ponadprzeciętne zdolności, jako ośmiolatek pisał pierwsze komentarze do Tory. Nauki pobierał w Bielsku i Wrocławiu, następnie w Londynie. W 1886 został profesorem języków angielskiego i francuskiego w Wyższej Szkole Realnej w Wiedniu. Pracując tam nieustannie zgłębiał swoją wiedzę na temat kultury i literatury angielskiej. Został mianowany profesorem zwyczajnym i objął posadę w Szkole Realnej w Opawie. Po trzech latach powrócił jednak do Wiednia, a następnie przeniósł się na uniwersytet w Czerniowcach. Był inicjatorem założenia Żydowskiej Rady Narodowej, z ramienia której został wybrany do parlamentu bukowińskiego, gdzie reprezentował interesy żydowskie. Kelner uczestniczył w zwołaniu pierwszego kongresu syjonistycznego i należał do bliskich współpracowników Teodora Herzla. Redagował pierwszy syjonistyczny tygodnik „Die Welt”. Znawca języka angielskiego, autor popularnego w całej Europie podręcznika do nauki tego języka. Autor encyklopedii szekspirowskiej. Po upadku monarchii austro-węgierskiej Kelner pozostał w Wiedniu, a w 1923 otrzymał tytuł radcy dworu. Zmarł w grudniu 1928, a ulica w dzielnicy, przy której mieszkał została nazwana jego imieniem – Leon Kelner Strasse. (przyp. tłum.) Return
9. Kadima (hebr. „naprzód”, „na wschód”) – stowarzyszenie nacjonalistyczne żydowskich studentów, założone w Wiedniu w 1882 przez Natana Birnbauma, pod wpływem Pereca Smolenskina. Do podstawowych celów Kadimy należało: zwalczanie asymilacji Żydów, działanie w żydowskim duchu narodowym (czyli odnowienie języka i kultury hebrajskiej), popieranie osadnictwa w Palestynie, dzięki której będzie możliwe zachowanie żydowskiej niezależności. (przyp. tłum.) Return
10. W dniu 18 grudnia 1887 r. Abraham Salz (1864-1941), po powrocie ze studiów w Wiedniu, zorganizował w swoim rodzinnym mieście Tarnowie, Wieczorek Machabeuszowski w Wielkiej Sali ówczesnego Hotelu Lwowskiego przy ul. Lwowskiej nr 2 (jest to narożny budynek przy ul. Lwowskiej i Wałowej). Słowo wstępne na tym wieczorku wygłosił wówczas radny miasta Tarnowa Adolf Ringelheim, asymilator, ostrożnie jednak sprzyjający ruchowi syjonistycznemu. Abraham Salz miał na tym spotkaniu zasadniczą mowę, w której przedstawił zebranym historyczne tło i znaczenie powstań machabejskich dla obecnego położenia narodu żydowskiego. Całą treść mowy Salza, w języku niemieckim, opublikowała syjonistyczna wiedeńska gazeta „Selbstemanzipation”. A. Salz uważał, w swoich wspomnieniach, wieczorek ten za „punkt zwrotny idei syjonistycznej nie tylko w Tarnowie, ale i w całej Galicji”. Więcej informacji: http://www.msff.eu/historia_zydow.html (przyp. tłum.) Return
11. Zygmunt Bromberg-Bytkowski – urodził się w 1866 roku w Stryju, był dramaturgiem, poetą, pedagogiem, działaczem syjonistycznym. Uczęszczał do gimnazjum w Tarnowie gdzie założył kółko studenckie „Bar Kochba”, którego zadaniem było odrodzenie narodowe Żydów. Podczas studiów na uniwersytecie wiedeńskim był entuzjastą i propagatorem idei utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie. Uczestniczył w I Kongresie Syjonistycznym w Bazylei, po czym nabył od barona Rotszylda duży obszar ziemi na terenie palestyńskiej Galilei, gdzie był przywódcą założonej tam kolonii Żydów pochodzących z zaboru austriackiego, zwanej „Machanaim”. Bromberg ukończył studia filozoficzne na Uniwersytecie Lwowskim, po studiach podjął pracę w II Gimnazjum we Lwowie. Był jednym z założycieli syjonistycznej partii „Hitachdut”. W 1917 roku członkiem zarządu i prezesem Łódzkiego Towarzystwa Muzycznego i Literackiego „Hazomir”. Zmarł 13 II 1923 roku w Łodzi i został pochowany na cmentarzu przy ul. Brackiej. (przyp. tłum.) Return
12. Odniesienie do Światowej Organizacji Syjonistycznej, która została założona 3 września 1897 roku na I Światowym Kongresie Syjonistycznym w Bazylei (Szwajcaria). Pierwotnie nosiła nazwę: Organizacja Syjonistyczna. Głównymi założycielami byli: Theodor Herzl i Max Nordau. Jej celem była organizacja i udzielanie wsparcia żydowskiej akcji osiedleńczej w Palestynie. Podczas I Kongresu Syjonistycznego uchwalono „Program Bazylejski” – obiecano narodowi żydowskiemu utworzenie ojczyzny w Palestynie. Dokonano wyboru flagi i hymnu państwowego przyszłego państwa Izrael. Poczyniono także starania, które miały na celu przekonać mocarstwa europejskie, by poparły ideę stworzenia państwa żydowskiego w Palestynie, która wówczas znajdowała się pod panowaniem tureckim. (przyp. tłum.) Return
13. Ahawat Cyjon (hebr. „miłość Syjonu”) – ruch syjonistyczny założony w Wiedniu w 1881-1882 przez Pereca Smolenskina i Rubena Bierera – stawiający sobie za cel kolonizację Palestyny. Nazwę zaczerpnięto z tytułu powieści Abrahama Mapu z 1852 r., zawierającej wyidealizowany obraz Ziemi Izraela, która miała być utopijną krainą pokoju i sprawiedliwości społecznej. (przyp. tłum.) Return
14. Machanaim (hebr. „podwójny obóz”) – kolonia Żydów galicyjskich na terenie Galilei, odwołanie do Ks. Rodzaju 32:3. (przyp. tłum.) Return
15. Agudat Jisroel (hebr. „Związek Izraela”) jest partią polityczną ortodoksyjnych Żydów w Izraelu. Partia została założona w 1912 roku w Katowicach. Jej celem było utrzymanie odrębności żydowskiej wśród innych narodów i walka z asymilacją. Program działania partii opierał się na przestrzeganiu zasad Tory. W pierwszym okresie swego istnienia, sprzeciwiała się ideologii syjonizmu, jak i politycznym organizacjom syjonistycznym. Po 1948 roku zaczęła działać w Izraelu jako partia polityczna sprzeciwiająca się tendencjom sekularyzacyjnym. Jej członkami zostali ortodoksyjni Żydzi aszkenazyjscy oraz zwolennicy chasydzkich rabinów m.in. z Góry Kalwarii i Bełza. Wszystkie decyzje partii są zatwierdzane przez radę doświadczonych rabinów. Reprezentanci partii uczestniczyli w kilku koalicyjnych rządach i przyczynili się do uwzględnienia w polityce Izraela wymogów judaizmu. Dzięki politycznym naciskom, partia uzyskała finansowanie jesziw i religijnych instytucji społecznych. Ortodoksyjni Żydzi i chasydzi uzyskali państwową opiekę społeczną, pomoc mieszkaniową i zwolnienie od służby wojskowej. Otworzyli w izraelskim ustawodawstwie drogę do oficjalnego państwowego przestrzegania szabatu i koszerności żywności, czym bardzo często wprawiali świeckich Izraelczyków w konsternację. Państwo Izrael otrzymało w ten sposób swój obecny charakter żydowsko-religijny. (przyp. tłum.) Return
16. Maksymilian (Max, Maks) Jakub Bienenstock (1881 Tarnów – 1923 Lwów) – pisarz, krytyk, tłumacz, piszący w języku polskim, niemieckim i jidysz, działacz syjonistyczny. (przyp. tłum.) Return
17. Wilhelm Berkelhammer (1889 Tarnów – 1934 Kraków) – adwokat, działacz syjonistyczny i krakowski dziennikarz, redaktor naczelny „Nowego Dziennika”. (przyp. tłum.) Return
18. Ignacy Schiper (ur. 1884 w Tarnowie, zm. 1943 na Majdanku) – prawnik, wybitny historyk, orientalista, jeden z twórców nowoczesnej historiografii polskich Żydów, działacz polityczny, współzałożyciel „Poalej Cyjon”, czołowa postać inteligencji żydowskiej dwudziestolecia międzywojennego, poseł na Sejm Ustawodawczy i Sejm I kadencji. (przyp. tłum.) Return
19. alija (hebr. „wstąpienie”) – (1) wezwanie do publicznego czytania Tory w synagodze; (2) nazwa pielgrzymki do Jerozolimy z okazji świąt; (3) wyjazdy Żydów do Izraela na pobyt stały; także przyjazdy do Izraela ludzi z określonego rejonu lub w tym samym czasie, np. alija polska, związana ściśle z powstaniem w XIX w. syjonizmu. Do 1939 zaobserwowano 5 alii w zależności od motywów, terenu rekrutacji osadników, masowości (1882–1903, 1904–13, 1919–23, 1924–28, 1929–39). Alija z Polski na szerszą skalę rozpoczęła się w połowie lat 20. XX w. i miała głównie podłoże ekonomiczne. Istniała również po II wojnie światowej: w latach 1944–56 o podłożu społeczno-politycznym, po 1968 — z przyczyn politycznych. Obecnie odbywa się alija z terytorium byłego ZSRR. (przyp. tłum.) Return
20. Druga Alija – masowa imigracja Żydów pobudzonych ideami syjonizmu do Palestyny, która trwała w latach 1904-1913. Szacuje się, że w tym okresie osiedliło się w Palestynie około 40 000 Żydów pochodzących w większości z Rosji, Polski i Jemenu. Więcej informacji na ten temat: http://pl.wikipedia.org/wiki/Druga_alija (przyp. tłum.) Return
21. Pierwszy zjazd „Haszacharu” odbył sie w Dębicy w Hotelu Bornsteina w czasie Pesach roku 5667 (1907) – przyp. Daniela Leibela. Return
22. Martin Buber (ur. 8 lutego 1878 w Wiedniu, zm. 13 czerwca 1965 w Jerozolimie) – żydowski filozof i religioznawca, badacz tradycji żydowskiej i chasydyzmu. (przyp. tłum.) Return
23. Haszomer Hacair (hebr. „Młody Strażnik”) – międzynarodowa żydowska organizacja młodzieżowa powstała w 1914 r. Była częścią Światowej Organizacji Syjonistycznej. Dążyła do utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie. W tym celu zajmowała się przygotowaniem ideologicznym młodzieży żydowskiej do emigracji do Palestyny. W latach 20. XX w. ewoluowała w kierunku marksizmu. (przyp. tłum.) Return
24. Trzecia Alija – Masowa imigracja Żydów do Palestyny, która trwała w latach 1919-1923. Szacuje się, że w tym okresie osiedliło się w Palestynie około 35 000 Żydów pochodzących z Europy Wschodniej – w tym 45% z Rosji, 31% z Polski, 5% z Rumunii i 3% z Litwy. Więcej informacji na ten temat: http://pl.wikipedia.org/wiki/Trzecia_alija (przyp. tłum.) Return
25. Józef Aharonovitz vel Aharonowicz (1877–1937) – urodzony na Ukrainie pisarz, dziennikarz, przywódca związkowy, lider partii „Hapoel Hacair” i „Mapai”. W Brodach założył ruch młodzieżowy „Halucej Cyjon”. W 1906 roku przyjechał do Palestyny, gdzie był robotnikiem fizycznym i stróżem. W 1907 założył tygodnik „Hapoel Hacair”, który redagował z przerwami do 1922. W 1922 objął funkcję dyrektora Banku Hapoalim (Robotniczego) w Tel Awiwie. (przyp. tłum.) Return
26. Czyli w jidysz. (przyp. tłum.) Return
27. Daniel Leibel (Leibl, Lejbł) (1891-1967) – językoznawca, poeta, dziennikarz. Urodził się w Dębicy. Zaangażowany politycznie już w młodości. W roku 1910 wykluczony z dębickiego gimnazjum za „szerzenie syjonizmu i socjalizmu”. W tym samym roku, podczas spisu powszechnego, brał udział w akcji na rzecz języka jidysz. Podczas studiów prawniczych w Wiedniu zaczął badania językoznawcze nad jidysz, które kontynuował w późniejszym okresie. Osiadł w Palestynie w roku 1924. Został działaczem partii „Poalej Syjon” – a później „Poalej Syjon – Lewica”. Redagował wiele czasopism w języku jidysz i hebrajskim. Jako oddany syjonista, pełnił wiele wysokich funkcji w partiach „Histadrut” i „Mapam”. Jako zapalony jidyszysta, aktywnie występował w obronie tego języka (został ranny podczas starcia z wojującymi hebraistami z „Gedud Meginnej ha-Safah” – Strażników Języka). Pisał wiersze po hebrajsku i w jidysz. Tłumaczył na jidysz dzieła S. Wyspiańskiego i M. Konopnickiej, a na hebrajski – J. Słowackiego. Znane są jego prace językoznawcze nt. jidysz, np. „Landoj buch” z 1926 (YIVO). Członek akademii języka hebrajskiego i redaktor publikacji „Leszonenu” i „Leszonenu la-Am”. Był redaktorem „Sefer Dembitz” – Księgi Dębicy (Tel Awiw, 1964). (przyp. tłum.) Return
28. Pierwszy Kongres Syjonistyczny odbył się w dniach 29-31 sierpnia 1897 roku w Bazylei w Szwajcarii. Jego głównymi organizatorami byli: dziennikarz Benjamin Theodor Herzl (1860-1904), dziennikarz Nathan Birnbaum (1864-1937) oraz pisarz Max Simon Nordau (1849-1923). W Kongresie uczestniczyło 197 delegatów z całego żydowskiego świata. Herzl przez cały czas nalegał, aby wszyscy delegaci przychodzili na obrady Kongresu w strojach wieczorowych, podkreślając w ten sposób rangę i ważność wydarzenia. Największym osiągnięciem Kongresu było sformułowanie programu ruchu syjonistycznego, nazwanego Programem Bazylejskim. Postanowiono, że syjonizm będzie działał na rzecz utworzenia siedziby narodowej dla Żydów w Ziemi Izraela. W tym celu będą prowadzone następujące działania: (1) rozwój osadnictwa żydowskiego w Ziemi Izraela, ze szczególnym naciskiem na rozwój rolnictwa, rzemiosła i produkcji; (2) organizacja i zjednoczenie wszystkich Żydów w odpowiednich instytucjach, zarówno lokalnych jak i międzynarodowych, które będą działać w zgodzie z prawami każdego państwa; (3) ukształtowanie i wzmocnienie żydowskiej świadomości narodowej; (4) podjęcie kroków przygotowawczych w celu uzyskania międzynarodowej zgody w momencie realizacji celów syjonizmu. Program jasno wykładał założenia politycznego syjonizmu Theodora Herzla i zakładał wstępne porozumienie z ruchem „Chowewej Syjon”. Przy okazji obrad Kongresu utworzono Organizację Syjonistyczną, której prezydentem został Theodor Herzl. Celem organizacji była realizacja postanowień Kongresu Syjonistycznego. Postanowiono, że Kongres Syjonistyczny będzie zbierał się co roku. (przyp. tłum.) Return
29. Józef Chaim Brenner (1881–1921) to urodzony w Rosji pisarz hebrajski, jeden z pionierów współczesnej literatury hebrajskiej. „Rewiwim” (hebr. „Krople rosy”) to nazwa czasopisma wydawanego przez Brennera, którą później nadano założonemu w 1943 roku kibucowi leżącemu na pustyni Negew. Nazwa odwołuje się do cytatu z Księgi Psalmów 65:13: Stepowe pastwiska są pełne rosy, a wzgórza przepasują się weselem. Więcej informacji o kibucu „Rewiwim”: http://pl.wikipedia.org/wiki/Revivim (przyp. tłum.) Return
30. Księga Psalmów 137,6. (przyp. tłum.) Return
31. Wezwanie „Leszana haba biruszalaim” pojawia się na koniec uroczystej wieczerzy, czyli Sederu, w pierwszy oraz (poza Izraelem) w drugi dzień święta Pesach. Więcej na ten temat: http://www.the614thcs.com/40.1070.0.0.1.0.phtml (przyp. tłum.) Return
32. Keren Kajemet Le-Israel (hebr. „Fundusz Narodowy na rzecz Izraela”) – żydowska instytucja finansowa utworzona w 1901 roku na V Kongresie Syjonistycznym w Bazylei. Fundusz gromadził środki finansowe na zakup ziemi oraz zasiedlenie Palestyny. (przyp. tłum.) Return
33. Odniesienie do Jehudy Bornsteina – przyp. Daniela Leibela. Return

« Previous Page Table of Contents Spis treści Next Page »

 Dembitz, Poland    Yizkor Book Project     JewishGen Home Page

Copyright © 1999-2024 by JewishGen, Inc.
Updated 18 Jul 2014 by LA