Z angielskiego przełożył Andrzej Ciesla

Liczba mieszkańców

Żelechów otrzymał prawa miejskie w 1447 roku a wraz z nimi i prawo na dwa dni targowe w tygodniu i dwa jarmarki w roku.Od tego czasu aż do połowy siedemnastego wieku Żelechów należał do jednego z najzamożniejszych miast w okolicy.Dopiero potop szwedzki zredukował liczbę ludności i zrujnował jego gospodarkę.Dla Żelechowa ,tak jak i dla innych miast w okolicy ,rozpoczął się długi okres upadku trwający aż do początku dziewiętnastego stulecia.W roku 1815 Żelechów znalazł się w granicach Królestwa Kongresowego.

Po stłumieniu Powstania Styczniowego w 1863 roku Rosjanie umieścili w Żelechowie dwa szwadrony kawalerii i oddział artylerii ,dla których rozpoczęto budowę garnizonu.Budowa koszar oraz fakt stacjonowania dużej ilości żołnierzy wpłynął na ożywienie miejscowej gospodarki.Pojawiły się nowe źródła zarobku dla firm budowlanych i rzemieślników.Otworzono nowe zakłady krawieckie,sklepy spożywcze,gospody ,restauracje i sklepy odzieżowe,które miały służyć żołnierzom rosyjskim.

W roku 1880 wybuchł wielki pożar,który strawił prawie całe centrum miasta.Inny pożar w roku 1910 przyniósł również wielkie zniszczenie.Spaliło się wiele budynków.Po obu pożarach Żelechów jednak bardzo szybko odbudowano.Drewniane domy wokół rynku zastąpiono większymi ,nowoczesnymi i murowanymi budynkami.Żelechów pozostawał daleko poza linią frontu i był miejscem schronienia dla uciekinierów z całego regionu.Wraz z uzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 roku, Żelechów został włączony do powiatu garwolińskiego.W roku 1920 przez krótki okres był okupowany przez bolszewików.

Osadnictwo żydowskie do roku 1918

Dzięki temu,że Żelechów nie doświadczył pogromów w 1648-1649 ,został miejscem schronienia dla Żydów z okolicznych miast co zwiększyło liczbę mieszkańców.Na początku osiemnastego stulecia miejscowa gmina była już dobrze zorganizowana i posiadała wszystkie instytucje.

Pierwszym rabinem był prawdopodobnie rabin Naftali Hertz syn Abigdora, jeden z prominentnych rabinów w tym regionie.Jego podpis widnieje na dokumencie Sejmu Czterech Ziem z roku 1754 broniącym R.Jonatana Eibeschutza posądzonego o sabataizm. W latach 1770-1780 funkcję rabina pełni znany przywódca chasydów rabin Lewi Izaak z Berdyczowa,autor Quedushat Lewi (Swiętość Lewiego).W tym okresie zbudowano synagogę oraz powstało kilka gminnych organizacji (Stowarzyszenie Recytownia Psalmów,Związek Krawców).W roku 1780 na wskutek konfliktu między chasydami i misnagdami, R.Lewi Izaak musiał zrezygnować z funkcji.Jego nastąpcą w rabinacie żelechowskim został rabin Aaron ha-Kohen,autor Or ha-Ganuz (Ukryta jasność).

Wśród rabinów, którzy służyli w Żelechowie w dziewiętnastym i dwudziestym wieku ,znani są nam : rabin Jakub Szymon Deutsch (znany także jako Aszkenazy) uczeń Widzącego z Lublina;rabin Jehoszua Aszer Rabinowicz,syn rabina Jaakowa Icchaka („Swięty Żyd z Przysuchy”)admor dla wielu chasydów; rabin Izaak Elijah,który urzędował w roku 1885 i jego następca rabin Eliezer Lejb Treistman,który pełnił funkcję do roku 1906,a następnie był rabinem w Radomiu i Łodzi.W roku 1908 funkcję rabina objął w Żelechowie rabin Izaak Dawid ha-Kohen Ferzischer(1888-1941).

Żelechów był siedzibą dynastii admorów zapoczątkowanej rabinem Izaakiem Szelomonem Goldbergiem,odgałęzionej od dynastii złoczowskiej i kozienickiej.Rabin Izaak Szelomon zmarł w roku 1872. Następcą został jego syn, rabin Joszua Aszer Dawid.Ostatni admor, Abraham Szalom Goldberg ,zginął w czasie Zagłady.Pochodzący również z Żelechowa ,rabin Szymon Engel-Żelechower stał na czele Uczelni Mędrców Lublina.On także zginął podczas Zagłady.

Dość wcześnie, bo już w drugiej połowie dziewiętnastego stulecia,pojawiają się w Żelechowie pierwsze żydowskie partie polityczne.W roku 1861,znanym z burzliwych demonstracji Polaków pragnących niepodległości,kilku żelechowskich Żydów aktywnie popierało polskich demonstrantów.Niestety, to zbliżenie między polskimi mieszkańcami i Żydami nie trwało długo i skończyło się wraz upadkiem powstania 1863.Od tego czasu , między tymi dwiema grupami społeczeństwa zapanowało oziębienie stosunków i wzajemna podejrzliwość .Pod koniec dziewiętnastego stulecia Polacy założyli chrześcijańską spółdzielnię,która z powodzeniem rywalizowała z Żydami w różnych dziedzinach handlu i rzemiosła.

Na początek dwudziestego wieku przypada: powstanie pierwszej organizacji syjonistycznej w Żelechowie,otwarcie kółek nauki hebrajskiego oraz początek zbiórki funduszów na Żydowski Fundusz Narodowy.Pierwszą syjonistyczną organizacją w Żelechowie była Poalej Syjon (Robotnicy Syjonu*) i w tym samym czasie zorganizowany został oddział Bundu (Ogólnoźydowski Związek Robotniczy na Litwie,w Rosji i Polsce*). Po nieudanej rewolucji 1905-1906 polityczne organizacje rozpadły się wskutek prześladowań władz.W 1912 roku Żydzi chcieli otworzyć swoją bibliotekę gminną ale władze tego zabroniły.Działalność polityczna odrodziła się po zwycięstwie nad Niemcami, wraz z zakończeniem pierwszej wojny światowej.W roku 1915 powstają w Żelechowie oddziały Mizrachi (Związek Wschodni*)i Agudas Isroel (Związek Izraela*).

Przez całe pokolenia żydowskie dzieci uczono w prywatnych chederach oraz gminnych Talmud –Tora(Żydowska Ochronka dla Dzieci*)Na kilka lat przed wybuchem pierwszej wojny światowej założono w mieście publiczną szkołę podstawową dla dzieci żydowskich,w której dwie klasy były wyłącznie żeńskie.W 1917 roku otworzono żydowskie przedszkole,które działało przez kilka lat.Podczas pierwszej wojny światowej oraz po jej zakończeniu Żydzi żelechowscy prowadzili różnorodną działałność kulturalną i społeczną.Między innymi powstał klub, w którym prowadzono szkołę wieczorową.

W dziewiętnastym wieku gmina Żelechów rozwijała się szybko w wyniku wybudowaniem rosyjskiego garnizonu i nastąpującego szybkiego rozwoju ekonomicznego.Garnizon wytworzył nowe możliwości ekonomiczne również dla Żydów, tak przy jego budowie ,jak również przy produkcji i sprzedaży towarów,których potrzebowali żołnierze, a głównie butów.W drugiej połowie dziewiętnastego wieku Żelechów stał się ważnym ośrodkiem produkcji obuwia,które sprzedawano w całym kraju.

Pod koniec dziewiętnastego wieku Żydzi otworzyli w Żelechowie kilka zakładów przemysłowych.Największym z nich była cukrownia.Żydzi byli właścicielami kilku warsztatów stolarskich,browaru,gorzelni oraz rozlewni wód gazowanych,która służyła całemu regionowi.Znaczną większość rzemieślników w mieście:krawców,ślusarzy,stolarzy,kowali,szewców i garbarzy stanowili Żydzi.

W czasie pierwszej wojny światowej sytuacja ekonomiczna mieszkańców Żelechowa,a głównie Żydów ,zaczęła się pogarszać.Przyczynili się do tego i przybywający liczni uciekinierzy.Kilku Żydów , podejrzanych o szpiegostwo na rzecz Niemców, zostało aresztowanych przez władze rosyjskie.Wielu innych dobrowolnie opuszczało miasto i wyjeżdżało w głąb Rosji.Także po zdobyciu Żelechowa przez Niemców w 1915 roku sytuacja gospodarcza nie uległa poprawie i w mieście zaczęło brakować podstawowych artykułów spożywczych i opału. Gmina żydowska bardzo się zmniejszyła.

Żydzi w okresie międzywojennym

W pierwszych latach po wojnie potrzebującym Żydom pomagał Joint (Amerykańsko-Żydowski Połączony Komitet Pomocy*) a także ich rodziny,które wyemigrowały do bogatych państw.Aby złagodzić narastające trudności ,powołano kilka organizacji wzajemnej pomocy.W 1926 roku powstał związek żydowskich kupców ,a rok potem towarzystwo kredytowe,które udzielało kupcom i rzemieślnikom pożyczek z małym oprocentowaniem.W chwili założenia towarzystwo kredytowe liczyło 200 członków i ich liczba stale rosła.Bezprocentowa Kasa (Gmiłus Chesed*) była przeorganizowana i również pomagała kupcom, i rzemieślnikom dając im bezprocentowe kredyty.Do początku lat trzydziestych liczyła około 250 członków.Gminne, społeczne organizacje pomagały biednym dostarczając im artykuły spożywcze ,głównie przed Paschą a z nadejściem zimy opału.Pomoc dla chorych i ich rodzin dostarczały „Bikur Cholim” (Stowarzyszenie Udzielania Pomocy Medycznej Ubogim Chorym Izraelitom*) i „Linas Hacedek”(Towarzystwo Opieki nad Chorymi Żydami*)

Życie kulturalne i towarzyskie żelechowskich Żydów rozkwitało w okresie międzywojennym wraz z równocześnie rosnącym wpływem ruchu syjonistycznego.Obok głównych organizacji syjonistycznych Mizrachi oraz Paolej Syjon, które działały nawet w czasie wojny,powstały nowe organizacje syjonistyczne i nie syjonistyczne,między innymi Rewizjoniści(założona w 1927 roku)oraz oddział ruchu młodzieżowego Betar (Związek Skautowy im.kapitana Trumpeldora*) (od 1929 roku).W roku 1928 był otwarta komórka He-Chaluc (Pionier*) i powstał oddział przygotowywujący do emigracji do ziemi Izraela. Powołany był również miejscowy oddział Ha-Shomer ha-Cair (Harcerz*),który z czasem odgrywał kluczową rolę w syjonistycznej działalności w mieście.Rok po założeniu nastąpił rozłam w jego zarządzie ,dając początek związkowi Ha-Shomer ha-Leumi (Strażnik Narodowy*),który z czasem również zyskał na sile i pozostał ważną syjonistyczną organizacją w mieście.W roku 1930 powstała komórka Ceirei Mizrahi (Młodzież Mizrachi*).

W tym okresie partie syjonistyczne były główną siłą w żydowskim społeczeństwie Żelechowa i stanowiły większość w zarządzie gminnym.To właśnie one inicjowały większość projektów kulturalnych oraz akcji wzajemnej pomocy.Znaczna aktywność miała miejsce również poza syjonistycznym obozem.Członkowie Agudas Isroel założyli w 1927 roku szkołę Bejt Jaakow (Dom Jakuba*),do której uczęszczało około 150 dziewcząt.Bund miał w tym czasie kilkadziesiąt członków.Przy jego boku działała organizacja kulturalna znana jako Forvards. W latach dwudziestych rozpoczął działalność w Żelechowie ruch „folkistów”.Dużo Żydów należało do komunistów ,chociaż partia ta była nielegalna.Kilku z nich za swoją działalność było uwięzionych.W większości byli to Żydzi skazani wyrokiem sądowym.

Miejscowi Żydzi byli również obecni w radzie miejskiej,przeciętnie posiadali jedną trzecią mandatów.

Rabin Izaak Dawid ha-Kohen Ferzischer,który został rabinem Żelechowa już przed pierwszą wojną światową ,sprawował tą funkcję aż do wybuchu drugiej wojny światowej i był ostatnim rabinem gminy.Zginął podczas Zagłady.

Normalnie, żydowskie dzieci uczyły się w prywatnych hederach i gminnych Talmud Tora.. W roku 1928 Syjoniści oraz ich sympatycy planowali otworzenie hebrajskiej szkoły, należącej do sieci Tarbut.Planu tego nie udało się nigdy zrealizować.

W latach trzydziestych wzrosły nastroje antysemickie.Żydowski handel był bojkotowany. Wystawiano pikiety przed żydowskimi sklepami w celu zastraszania klientów.Powtarzały się incydenty obrzucania kamieniami domów żydowskich , wybijania okien w synagodze ,jak również próby wywołania gwałtownych zamieszek.

Żelechów był miejscem urodzenia pisarzy takich jak Izaak Meir Weisenberg(1881-1938),który osiągnął sławę już po opuszczeniu miasta oraz Jechiel Lehrer (1910-1943),który mieszkał w Warszawie i należał do wybitnych przedstawicieli tamtejszego żydowskiego życia kulturalnego.

Okres drugiej wojny światowej

W związku z problemami granicznymi między Niemcami i Rosją Sowiecką,wojska niemieckie opuściły Żelechów na kilka dni .Jednak wróciły do miasta czwartego października 1939 roku , po rozwiązaniu konfliktu o linię graniczną we wschodniej Polsce.Podczas tej krótkiej nieobecności Niemców w Żelechowie ,Żydzi doświadczyli wielkich krzywd. Wykorzystując bezład,miejscowe antysemickie bandy rabowały żydowski majątek.Szczytem zniewagi było porwanie rabina Ferzischera przez grupę polskich żołnierzy,ukrywających się w pobliskich lasach.Rabina puszczono dopiero po zapłaceniu znacznego okupu.Po powrocie Niemców życie w mieście trochę się uspokoiło. Skończyły się akty przemocy.Wywiezionym do Ostrowi-Mazowieckiej pozwolono wrócić do domów.W listopadzie 1939 utworzono Judenrat. Na jego czele stanął Israel-Mordechaj Engel,którego wkrótce zastąpił Szalom Finkelsztajn.Jego dwoma zastępcami byli: Velvel Szpringer i Mojżesz Weislander.W skład Judenratu wchodziły osoby z gminy, działacze syjonistycznych organizacji, związków handlarzy i rzemieślników,chasydzi i komuniści.Z chwilą powstania Judenratu, Niemcy zażądali od miejscowych Żydów okupu w wysokości 100 000 złotych.

W listopadzie 1939,setki Żydów przybyło do Żelechowa z Uchacza,Sobolewa,Dęblina-Ireny,Kalisza,Lusławic oraz z mniejszych okolicznych miejscowości.W tym miesiącu miało miejsce zdarzenie,które naraziło na niebezpieczeństwo życie setek Żydów w Żelechowie.W dzień targowy były polski żołnierz zastrzelił Niemca.Niemcy natychmiast zgromadzili setki Żydów i przygotowywali ich rozstrzelanie.Dzięki negocjacjom księdza i faktowi,że schwytano prawdziwego winowajcę,Żydów puszczono.

Rozporządzenie z listopada1939 roku wymagało noszenia przez wszystkich Żydów opasek na rękawie z żydowską gwiazdą.W grudniu 1939 roku powstało w Żelechowie biuro rekrutacji do prac przymusowych i zaraz zażądano od Judenratu wydania potrzebnej liczby robotników.Pierwsze grupy robotników,w liczbie około 150-ciu osób, były posłane do pracy w Jarczewie a nawet do Niemiec.Zapotrzebowanie na siłę roboczą zwiększyło się w roku 1941 i dużo grup Żydów,każda w ilości stu -, były posłane do obozu pracy w Wildze,niedaleko Garwolina,gdzie pracowano przy kopaniu rowów melioracyjnych w dolinie Wisły.Dla zdobycia pieniędzy na pokrycie swoich kosztów utrzymania, Judenrat sprzedawał Żydom „zwolnienia” od obowiązku prac przymusowych.

W lecie 1940 roku nieruchomości żelechowskich Żydów zostały skonfiskowane ,a oni sami chcąc mieszkać w swoich domach ,musieli płacić komorne.Sklepy i firmy były również skonfiskowane i oddane pod kontrolę nadzorcy z ramienia niemieckiej władzy.W lipcu i sierpniu w 1940 roku dotarła do Żelechowa następna fala uciekinierów-około 1200 Żydów z Warszawy,Maciejowic i innych miejscowości.W październiku zostało utworzone „otwarte” getto.Wszyscy miejscowi Żydzi oraz uciekinierzy musieli tłoczyć się w ciasnym gettcie,w warunkach nieznośniego zatłoczenia. Judenrat musiał zakwaterować część uciekinierów w „domu nauki”, gdyż miejscowi nie mieli dla nich kwater.Na wiosnę w 1942 roku wybuchła w gettcie epidemia tyfusu .Judenrat otrzymał od Niemców pozwolenie na zorganizowanie szpitala i łaźni publicznej.Z pomocą Żydowskiego Niezależnego Komitetu Społecznego w Krakowie została otwarta w gettcie kuchnia publiczna dla biednych.Joint posłał środki finansowe do Żelechowa na zakup ubrań dla uchodźców.Z chwilą powstania getta,powołana została również żydowska policja pod komendą niejakiego Szarfhertza.

W czerwcu 1941 roku,czterech młodych Żydów,którzy przemycali cukier do getta, zostało osądzonych na śmierć. Piąty był zastrzelony przez Niemców za to,że próbował sprzedać kożuch chłopom w zamian za jedzenie.W wyniku tego, Niemcy nałożyli na Żydów dodatkową karę w wysokości 10 000 złotych.W chwili wybuchu wojny między Niemcami i Związkiem Sowieckim, Żydom zabroniono opuszczać getto z wyjątkiem wyjścia do pracy.W tym czasie powstała w gettcie straż pożarna,której 50 członków było zwolnionych od prac przymusowych.Zezwolono im także na wychodzenie z getta,przez co odegrali ważną rolę w zdobywaniu pożywienia u polskich rolników.

W grudniu 1941 roku miało miejsce morderstwo w gettcie.Trzech Żydów:Masza Szarfhertz(aktywista z grupie młodzieżowej, zajmującej się nauczaniem dzieci),członek policji żydowskiej oraz żydowski kupiec zostali aresztowani przez Niemców.Judenrat próbował ich wybronic, ale jego wysiłki nie nie przyniosły rezultatu.Wszyscy trzej byli powieszeni na Rynku jako ostrzeżenie dla innych.

W październiku 1941 getto zostało zamknięte i między Żydami rozeszły się pogłoski (pochodziły od władz niemieckich),że żelechowskie getto zostanie miejscem, gdzie przetrzymywanym Żydom nie będzie groziło żadne niebezpieczeństwo.Pod koniec 1941 roku przybyli do Żelechowa następni uciekinierzy i liczba Żydów w gettcie wzrosła do13-tu tysięcy.Między nimi byli tam uchodźcy z Warszawy,Łodzi,Garwolina,Łaskarzewa i innych miejscowości.W tym czasie koło Żelechowa założono obóz rosyjskich jeńców wojennych.Kilkunastu jeńcom udało się uciec do lasu, gdzie zorganizowali grupę partyzancką.To wydarzenie zbiegło się z organizowaniem podziemia w gettcie pod przewodnictwem Izaaka Weislandera.Podziemie to zbierało ubrania i jedzenie dla uciekających jeńców wojennych.Grupa podziemna w gettcie przestała istnieć po tym, jak ktoś z Polaków zrobił donos na Weislandera.

Terror w Żelechowie nasilił się w lecie 1942.Niemcy żądali nadal Żydów do prac przymusowych,a już docierały do miasta pogłoski o deportacji Żydów z województwa lubelskiego do obozów śmierci .Judenrat wysłał 500 Żydów do obozów pracy w Wildze i w powiecie Mińsk Mazowiecki.W obliczu wiadomości o deportacji,Żydzi żelechowscy raczej chcieli do pracy przymusowej,mając nadzieję,że ta ich uratuje przed wywiezieniem .Na krótko przed deportacją żelechowskich Żydów do obozów,został aresztowany przewodniczący Judenratu Szalom Finkelsztajn i wraz z nim dwaj przedwojenni działacze społeczni:Salomon Goldsztajn i jego brat Dawid,oraz dwóch Polaków podejrzanych o działalność podziemną policjant i radny miejski.Wszyscy byli wywiezieni za miasto i rozstrzelani.

30 września 1942 roku getto otoczyły patrole SS i ukraińskie oddziały pomocnicze.Żydom rozkazano opuścić domy i stłoczno ich na Rynku.W czasie tej akcji małej grupie młodych ludzi udało się zbiec do lasu.Około 300 Żydów,którzy mieli kłopoty ze stawieniem się na miejsce zbiórki- starcy,chorzy i dzieci oraz osoby próbujące się schować-było na miejscu zastrzelonych.Pozostałych pognano na stację kolejową i wysłano w towarowych wagonach do Treblinki.Pod koniec tej akcji Niemcy polowali na tych,którzy uciekli albo schowali się.W Żelechowie i w okolicy schwytano ich około ośmiuset -wszyscy zostali zamordowani.Niemcy pozostawili w gettcie grupę 50 ludzi z żydowskiej policji i straży pożarnej.Zatrudniono ich przy grzebaniu zwłok pomordowanych oraz zbieraniu żydowskiego majątku.Po ukończeniu tych prac większość z nich posłano do obozu pracy w Wildze, a wkrótce przeniesiono do obozu prac w okolicy Sobolewa ,gdzie prawie wszyscz zginęli.DodatkowoNiemcy pozostawili w Żelechowie grupę 25 żydowskich rzemieślników,którzy pracowali w warsztacie mieszczącym się w dawnym „domu nauki”.Wszystkich członków tej grupy zamordowano 28 lutego 1943 roku na cmentarzu żydowskim .

Pod koniec 1942 roku powstały w lasach koło Żelechowa oddziały partyzanckie.Do nich należał również oddział żydowski pod dowództwem Szmuela Olszaka.Do oddziału trafiło też kilku młodych ludzi,którym udało się uciec w czasie likwidacji getta lub wyskoczyć z transportu do Treblinki.Działalność żydowskich partyzantów nasiliła się w 1943 roku po radzieckich zrzutach broni.Partyzancki oddział Olszaka przeprowadził między innymi akcję wyswobodzenia sowieckich więźniów wojennych z obozu niedaleko Dęblina oraz akcje wysadzania pociągów niemieckich i minowania dróg w rejonie Dęblin –Lubartów.Żydowscy partyzanci utrzymywali kontakt z żydowskimi robotnikami w obozach pracy przymusowej w tym regionie.Dowódca oddziału Olszak zginął w 1944 roku w potyczce z Niemcami.Kilku jego partyzantów dołączyło do oddziałów komunistycznych-inni zostali zabici przez polskie antyżydowsko nastawione oddziały partyzanckie lub zginęli w potyczkach z Niemcami.

 Yizkor Book Project    JewishGen Home Page  

Copyright © 1999-2024 by JewishGen, Inc.
Updated 13 May 2011 by LA