[Strona 490]

Przez śmiertelne niebezpieczeństwo

Szmul Puterman

Z jidysz na czeski przełożył Michael Dunayevsky
Z czeskiego przełożył Andrzej Ciesla

„Mojsze Cyny” - tak nazywali mojego ojca. Maja babcia Cyna była znaną osobą w miasteczku. Miała szynk , gdzie chodziło się „oczyścić głowę”, wypić szklankę piwa, bimbru, spróbować kawałeczek gęsiego mięsa, bo było u niej wesoło i po domowemu. Adres mojego ojca i jego sklep ze zbożem był dobrze znany w mieście wszystkim domokrążcom , którzy nas zaopatrywali w żyto, pszenicę i inne zboża, które kupowali na wsi. Mój tata kupował to wszystko od domokrążców i jeszcze im pożyczał kilka złotych, żeby mogli dalej handlować i nakupić zboża na jarmark. To powtarzało się co niedzielę. W czwartek oddawali długi. Dzięki nam utrzymanie mieli także wozacy i tragaże. Trwało to tak długie lata. Moja matka też odznaczała się dobrocią i była zawsze gotowa pomagać każdemu biednemu.

Dobrym i serdecznym człowiekiem był też mój stryj Herszel. W stosunku do każdego był koleżeński i szczodry dla biedaków. Tacy też byli moja ciocia Szejndel ze swoim mężem Ajzykiem, który był kamasznikiem i szył cholewy dla wszystkich szewców w Rykach. Byli to ludzie energiczni i przedsiębiorczy, pełni zrozumienia dla potrzebujących.

Wszyscy zginęli. Tylka ja i mój brat przeżyliśmy. Doświadczyliśmy siedmiu kręgów piekielnych w gettcie i w obozach. Wywieziono nas z Dęblina do Częstochowy , a stamtąd ze moim bratem Szymonem uciekliśmy i dlatego przeżyliśmy. Po wyzwoleniu nasze nieszczęścia się nie skończyły. Spotykaliśmy polskich antysemitów, którzy szukali nas po to, aby zamordować. Jeszcze długo się ciągnął łańcuch strachu i męki , nim odjechaliśmy z Polski do Izraela.

Tutaj w Izraelu żyję ze swoją drogą żoną w ciszy i spokoju , ale ani na chwilę nie zapominam swojego miasteczka Ryk, swoich bliskich i wszystkich męczenników, którzy tam zginęli w tak okrutny sposób. Nigdy, nigdy ich nie zapomnę.

[Strona 492]

Na zawsze w pamięci.

Baruch Teperman - Brooklyn

Z jidysz na czeski przełożył Michael Dunayevsky
Z czeskiego przełożył Andrzej Ciesla

Soboty w naszym domu były bardzo przyjemne kiedy tatuś po cichu śpiewał serdeczne szabasowe pieśni. Czuliśmy zawsze wielką miłość do naszego domu, którego nigdy nie zapomnę. Doświadczyłem zniszczenia naszego miasteczka i wszystkich cierpień ponurych obozów. Całą moją rodzinę wymordowali Niemcy. Zginęli wszyscy moi stryjowie i stryjenki wujkowie i wujenki razem ze wszystkimi swoimi dziećmi. . Brat i siostra mojej mamusi mieszkali w Zawitale gdzie jeździłem do nich przed wojną. Oni wszyscy zostaną na zawsze w mojej pamięci.

[Strona 493]

Moje przeżycia na wygnaniu

Nachman Abramowicz

Z jidysz na czeski przełożył Michael Dunayevsky
Z czeskiego na polski przełożył Andrzej Ciesla

Kiedy przechodziłem obok tego warsztatu widać było dobrze,że właściciel nie jest wcale szewcem. Kiedy wbijał gwożdzie do podeszwy nie trzymał młotka w ręku „po szewsku“.

Był milczący,z nikim nie rozmawiał.Nie raz próbowałem nawiązać z nim rozmowę ale szło to opornie.Pokoiczek w jego glinianej chatce był biedny.Nie było tam żadnych pobożnych ksiąg.Byłem pewny,że w plecaku ma tałes i tifilim,które z wielką czcią wiózł ze swojego starego domu.

Przyszedłem do niego kiedyś w jakiś piątek wieczorem.Było ciemno.W kącie paliły się dwie świece.Warsztat nie był przykryty.Stołeczek stał obok a młotek leżał tak jak by jego właściciel odskoczył na chwilę coś zjeść.Usiadłem i wyjąłem z plecaka buty,które przyniosłem do naprawy.“Szewc“ wziął buty i odłożył je nawet ich oglądając.Powiedział tylko,że będą gotowe za kilka dni.Nie chciał więcej ze mną rozmawiać.

Kiedy przyszedłem po buty zastałem go siedzącego w warsztacie.Na głowie miał czapkę i coś szeptał. Nie chciał ze mną w ogóle rozmawiać.

Życie uchodżców pogarszało się z każdym dniem.Ludzie padali z głodu na ulicy.Puchli i umierali. Żydzi zapomínali jaki jest aktualnie miesiąc.Kiedy przyszedł elul i zaczęły dąć zimne wiatry,przypominali sobie,że zbliżają się „Smutne Dni“.Kiedy nadszedło święto Rosz ha-Szana polscy Żydzi zbierali się w małym pomieszczeniu.Było wiele minjanów.Mieliśmy dobrego kantora Cwi-Hermana.Modlący płakali.Wspominało się stary dom.Naraz otworzyły się drzwi i wszedł oficer NKWD z asystą.

Obecni Żydzi śmiertelnie pobledli.Nie było dokąd uciec.Dom był obstawiony.

Większość modlących miała za sobą lata łagru w syberyjskiej tajdze.Ktoś w wielkim strachu zaczął mamrotać żle po rosyjsku,że dzisiaj jest Rosz Chaszana i że się modlą i proszą Boga.Na pytanie oficera co to znaczy prosić Boga,ten sam młodzieniec Joszua odpowiedział:

“O szybkie zwycięstwo nad nazistami i o zwycięstwo Armii Czerwonej“.

Oficer zapytał czy mają pozwolenie od władz na zgromadzenie i złym tonem rozkazał abyśmy się rozeszli.Dał nam pięć minut abyśmy opuścili pomieszczenie.

Modlący się zdjęli szale modlitewne i pomału,ciężkimi krokami opuścili dom.

Wkrótce potem zebrali się w drugim miejscu aby ukończyć noworoczne modlitwy.

Cały czas chodziła mi po głowie myśl,gdzie modli się ten szewc?

Po pewnym czasie,znów w piątek wieczorem,wziąłem buty i odniosłem do niego aby je zreperował.I znów zastałem taką samą sytuację.Nie świeciła się lampa ale zapalone były dwie świece po kątach.Każda w innym kącie.Warsztat wyglądał tak jak w dzień roboczy.

Zamiast butów wyjąłem z worka dwa bochenki białego chleba,położyłem je na stół.I powiedziałem w jidysz:

„Weżcie te chleby i pobłogosławcie je.Przecież dzisiaj jest szabas.Wybaczcie,że przed kilkoma tygodniami was zasmuciłem i na szabas przyniosłem buty do reperacji...Chciałem się dowiedzieć czy pracujecie w szabas.Wydaje się mi,że nie jesteście żadnym szewcem”.

Mężczyzna i kobieta popatrzyli się na siebie.Wydawało mi się,że jeden od drugiego zbiera siły aby przemówić.Byli przerażeni.

Na koniec kobieta wyjęła z placaka na stół serwetę na której były wyszyte słowa:Lekowet Szabes Kojdesz^[1]. Przykryła serwetą te dwa białe bochenki chleba i powiedziała do męża:”Pobłogosław”.

Wydawało mi się,że cały drżał kiedy pomału przybliżał się do przykrytego chleba.Zamknął oczy i głowę wznósł do nieba i po cichutku popłynęły słowa:”Jom Ha-Sziszi”^[2].

Tamtego wieczoru zjadłem z nimi szabasową wieczerzę.

Świeczki się już dopalały a my ciagle z pamięci śpiewaliśmy szabasowe pieśni.Z naszych oczu płynęły łzy.Świeczki się już dopaliły a my jeszcze ciagle siedzieliśmy po ciemku.Jak się dowiedziałem był wielce uczonym w Piśmie.Umiał na pamięć cały Szaz .I tak przesiedzieliśmy całą noc sławiąc i studiując..

Zaczęło świtać a ja zebrałem odwagę i zapytałem:

”Powiedzcie,jesteście naprawdę szewcem?”.

”Szewc” kiwnął głową:

”Wierzę ci jak swojemu dziecku.Wierzę,że nikomu nie powiesz,że jestem rabinem z Kurska.Teraz moje rabinowanie zmieniło się w szewstwo”.

Dotrzymałem przyrzeczenia.To pozostało naszą wspólną tajemnicą.Dopiero teraz opowiadam o tym jak o moim największym przeżyciu na obczyźnie.

Przyszedł Jom Kippur.W naszym dawnym miasteczku to był najświętszy dzień roku.Ale tutaj się tego nie czuło w powietrzu.Tylko w niektórych domach kręciło się kurczętami^[3]. Z kołchozu przyjechało dużo Żydów do miasteczka aby być razem z innymi ,aby pościć i modlić się.Przyjeżdżali Żydzi z innych miast i miasteczek bo będąc na wysokich stanowiskach bali się gromadzić u siebie.Przyjeżdżali w przeddzień Jom Kippur bo tuatj ich nie znali i nikt ich nie pytał skąd są.

Szeptało się z ust do ust gdzie się będzie modlić.Minjan zbierał się potajemnie.Minjanów było wiele,każdy miał swój.Ja modliłem się u rabina-szewca.Przyszedł ubrany w tałes i stanął przy drzwiach ,w rogu po cichu i skromnie jak prawdziwy szewc.

Kiedy kantor wysokim głosem powiedział „Or zarua le cadik” ^[4]

Spojrzałem w kąt gdzie stał szewc z twarzą zakrytą tałesem.Słyszałem ciche spazmy z którymi powtarzał słowa modlitwy.Jego tałes był mokry od łez.

Zniszczenie bejt-midraszu

Chce się rozdzierać szaty ze smutku i odmawiać kadysz jak sieroty,które straciły to co najświętsze.Czy było coś bardziej świętego od bejt-midraszu,skąd modlitwy całych pokoleń szły aż do tronu Pana!?

W wielkim pożarze w 1925 roku spalił się także i bejt-midrasz.Byłem wtedy jeszcze dzieckiem ale w mojej pamięci pozostał obraz wielkiej drewnianej budowy,wysokiego aron kodesz ^[5] z pięknie wyszytą zasłoną z której Żydzi w Rykach byli dumni.Razem ze wszystkimi domami zginął w płomieniach i bejt-midrasz.Żydzi pozostali w Rykach i wybudowali nowy.

Inaczej było teraz.Żydzie odeszli z dymem a bejt–midrasz pozostał jak sierota z którego mordercy zrobili śpichlerz.Nikt nie wie co stało się z Aron Kodesz i piękną zasłoną.Chciałoby się wierzyć,że święte złote litery dalej błądzą w powietrzu około miasta i czekają na powrót.Może wrócą dzieci Źydów? Nie już nigdy tam nie wrócą.Już nigdy nie siądą między ściany tego świętego domu z modlitewnikami w rękach i już nigdy nie będą tam odmawiać Psalmów.

Bejt-midrasz był święty dla wszystkich Żydów w miasteczku.Dla rabina i duchownych oraz dla zwykłych Żydów:szewców,krawców,tragarzy i wozaków.Wszyscy przychodzili tutaj się modlić,studiować stronę Gemary ^[6], rozdział Miszny ^[7], coś z Księgi Jakuba.Przychodzili i tacy,którzy łamanym hebrajskim i płynącym z głębi serca trzęsącym się głosem odmawiali Psalmy.

Przy wschodniej ścianie siedzieli rabini i cadycy,zawinięci do swoich modlitewnych szali.Modlili się za cały naród Izrael.Modlitwy ze łzami na Smutne Dni kiedy reb Elimelech ubrany w biały kitel stanął na bimie i dmuchał w szofar.

To wszystko odeszło z dymem.Gdzie wtedy były Archanioły Michał i Gabriel,którzy doprowadzali Żydów na ich wszystkich drogach?Przyglądali się okropnym czynom morderców i nie polecieli do tronu bożego wyprosić zmiłowania?

To było przed Rosz ha-Szana^[8] w 1939 roku.W ten dzień zamordowano około 500 Żydów,zastrzelono z broni pokładowej samolotów.Ich ciała waliły się po ziemi w kałużach krwi.Tego dnia przyszedłem z Żelechowa i od razu przyłączyłem się do grzebania martwych według obrządku żydowskiego.Wykrzyknąłem kiedy zobaczyłem okropny widok w bejt-midraszu.Spojrzałem na zasłonę ze złotymi literami:”To jest brama przez którą wejdą sprawiedliwi”.To tak miała wyglądać brama która miała się otworzyć przed sprawiedliwymi!?

Zbeszczeszczona została swiętość bejt-midraszu.Pozostały tylko ściany jako pamiątka po katastrofie.

Ryccy Żydzi,którzy przeżyli nigdy nie zapomną bejt-midraszu i niech chronią pamięć o nim jako pamiątkę naszych wszystkich męczenników.

Dreszcze przechodzą,kiedy czyta się wspomnienia tych co to przeżyli i uratowali się ze strasznego piekła,którego żadna ludzka wyobraźnia nie mogła sobie nigdy wyobrazić.Gdyby żył Dante i opisał to piekło,to jego komedia wyglądała by jak rajski ogród.Czy może być coś bardziej okrutnego jak odciąganie małych dzieci od matek i rozdeptywanie ich nogami?Czy może być jeszcze coś bardziej bestialskiego niż fabryki śmierci w których codziennie zagazowywano dziesiątki i setki tysięcy ludzi? Czy może być coś gorszego niż komory gazowe?

W taki straszny sposób zginęło 6 milionów Żydów,których najpierw okradziono z całego majątku i podstawowych ludzkich praw.Byli niczym dla tych morderców,którzy mogli z nimi robić co tylko chcieli.Taka jest rzeczywistość naszych czasów,którą uważa się za dobę kultury i cywilizacji.To wszystko stało się w naszych czasach i na naszych oczach z rąk narodu.który uważał się za naród o wysokiej kulturze.Jak się to mogło stać?

Nienawiść wobec Żydów ma długą historię.Formowała się przez stulecia istnienia kościoła.W siódmym stuleciu Żydów wygonili z Paryża.Palili Talmud.Potem powtórzyło się to w Anglii i Hiszpanii gdzie przymuszano Żydów do odstąpienia od ich wiary.W czasie Wypraw Krzyżowych zgładzono całe ogromne dzielnice żydowskie.We wszystkich domach chrześcijańskich duchowni podpuszczali prosty lud do pogromów.Miały miejsce morderstwa i pożary.Czy jest w ogóle możliwe policzyć ile gmin żydowskich było zgładzonych przez kościół chrześcijański?Ta nienawiść przechodziła z pokolenia na pokolenie.Naakumulowała się w narodzie niemieckim.Zatruła mu mózgi a oni tępo wierzyli we wszystkie kłamstwa i pomouva o które posądzani byli Żydzi.Na długo przed Hitlerem nawoływał Luter do likwidacji Żydów i spalenie żydowskich synagog.Szczuł Niemców aby nie pozostawiali na żywo ani jednego Żyda.A tych którzy by się uratowali z pożaru powinno się pogrzebać za żywa,lub rzucić wściekłym psom.Hitler z największą perfidią wykonał żądania tamtych nieprzyjaciół narodu Izraela.

Czym bardziej zamyślimy się nad strasznym losem naszych męczenników z Ryk,tym wyrażniejszym staje się dla nas rozmiar katastrofy i tym silniej dociera do nas nie ściszony krzyk naszych tatusiów,dziadków,matek,babć wobec których zgrzeszyliśmy naszym niezrozumieniem świętości ich świata.Ich głębokiej wiary.moralnej piękności ich życia,grzeczności,które dyktowało ich myślenie i czyny
i rządziło ich postępowaniem.

Zgrzeszyliśmy wobec tamtych Żydów naszym pogardliwym na nich spojrzeniem jak na fanatyków i nie rozumieliśmy ich wielkości,ich pięknych zalet i czynów.

Przypisy:

1. Lekowet Szabes Kojdesz– Na część świętego szabasu Return
2. Ha-Sziszi –hebr. „Dzień szósty” – początek Kiduszu na Święta. Return
3. Kaparot  – (oczyszczenie z grzechów) - jeden z obrzędów święta Jom Kippur. Mężczyzna brał białego koguta, kobieta białą kurę, kręcił/a zwierzęciem nad głową trzykrotnie. Ptak był potem zabijany, a mięso przekazywane biednym. Return
4. Or zarua le cadik” – Światło ....cadykowi Return
5. Aron kodesz – hebr.święta skrzynia.Zabudowana wneka we wschodniej ścianie synagogi w kteóre przechowywuje się zwoje Tory Return
6. Gemara – hebr. „uzupełniać” Jedna z dwóch części Talmudu. Uzepełnianienie, rozważania Miszny Return
7. Miszna – hebr.„prawo ustne”,Część Talmudu.Przedmiot rozważań Gemary Return
8. Rosz Ha-Szana – Nowy Rok,przypada na 1 tiszri(wrzesień/październik) Return

[Strona 500]

Moje zniszczone miasteczko

Estera Anglister-Szternberg.Nowy Jork

Z jidysz na czeski przełożył Michael Dunayevsky
Z czeskiego przełożył Andrzej Ciesla

Umieram z tęsknoty,kiedy zaczynam
Wspominać miasteczko,gdzie stała moja kolebka,
Dom w którym oczy mamy zachodziły łzami,
Kiedy nad moją głową szeptała psalmy.
Pamiętam pieśń i radość małych dzieci
Płacz i smutek wszystkich.
Czwartki,kiedy na jarmark przyjeżdżali handlarze,
Kupcy,krawcy i szewcy zajmowali swoje miejsca.
Stolarze,blacharze,czapnicy i inni rzemieślnicy,
Którzy ciężko pracowali ostatkiem sił,
Wystawiali na targu swoje towary.
Twarz zasypał mi popiół mojego zniszczonego miasteczka,
I wszędzie prześladuje mnie cień Ryk.
Widzę studnię na środku rynku
I dziewczęta nabierające z niej wodę.

Hersz-Lejb,niania ,jego żona,
Dźwigali wiadra z wodą gospodarzom,
W spiekotę,w deszcz,w mroźne zawieruchy
Pracowali ciężko przygnębieni i młodzi i starzy.
I tak cały czas w nieodzowny biegu za zarobkiem
Biegły tygodnie i miesiące,noce i dnie
Z krótką chwilą odpoczynku
I powracali do codziennych kłopotów.

Aż nagle wszystko zginęło i przepadło.
Spadła na nas i ziemia, i niebo,
Ludzie biegali w zabójczej panice
Matki z niemowlętami na rękach
W śmiertelnym strachu krzyczały:”Pali się!”.
Ryki pozostały puste,mroczne.

Żydów z miasteczka pognano do komór gazowych.
Nie pozostał nikt,żaden brat,żaden kuzyn.
Ryki,nasze drogie miasteczko zniszczone,zniszczone,zniszczone.
Świat milczał i obojętnie się przyglądał,
I nie chciał słyszeć wezwań z gett.
Noszę w sercu swą zamordowaną mamę
Ryfkę-Hicel,córkę Abramka,omotaną strachem;
Icyka,Izraela-Bera,Herszla,Isaschara –moich braci,
Moja małą kochaną siostrzyczkę Frajde,
Wujków i ciocie z rodziny Anglister i Tajchman.
Moje usta szepczą modlitwy strachu,
Który oni przeżywali w ostatnich minutach,
Zanim ziemia nasiąkła ich krwią.
Widziałam już pół świata,
Ale Ryki,mój dom i jego męczenników mam ciagle przed oczyma.
Rodzice,siostry,bracia,kuzyn i sąsiad...
Wszystkich ich opłakuję i lamentuję załamując ręce.

  Ryki, Poland     Yizkor Book Project     JewishGen Home Page

Copyright © 1999-2024 by JewishGen, Inc.
Updated 27 Feb 2013 by MGH