[Strona 19]

Historia żydowskich Ryk

Szymon Kanc

Z jidysz na czeski przełożył Michael Dunayevsky
Z czeskiego przełożył Andrzej Ciesla

Ryki należały do tych ponad sześciuset gmin żydowskich, które były przez Niemców zlikwidowane. Każda z tych wymordowanych gmin miała swoją historię. Ryki nie należały do najstarszych żydowskich gmin w Polsce a raczej była to osada żydowska w Polsce centralnej.

Najstarsza wzmianka o Żydach w Rykach pochodzi z roku 1426 kiedy kiedy w Polsce stosowano prawo zwyczajowe. Prawo to znajdujemy w dziele polskiego historyka prawa Helcela Starodawne prawa polskiego pomniki^[1]. Co prawda według tego zdarzenia nie możemy wnioskować, że Żydzi zaczęli się osiedlać w Rykach dopiero w roku 1426. Po pierwsze wiemy z historycznego doświadczenia, że data na przypadkowo zachowanym dokumencie nie może być uważana za wiarygodne źródło o początkach osadnictwa w tym rejonie. Z drugiej jednak strony , istota konieczności podejmowania decyzji o regulacji gospodarczych stosunków wskazuje na tendencję osiedlania i organizowania życia. Prawne rozporządzenia w średniowieczu, które rozwijały się później na podstawie niepisanego, zwyczajowego prawa pojawiają się dużo później niż stosunki gospodarcze, które mają one regulować.

I dlatego nie popełnimy wielkiego błędu, jeżeli przesuniemy początki żydowskiego zasiedlania Ryk na koniec czternastego stulecia lub na sam początek wieku piętnastego. Mniej więcej z tego okresu pochodzą również najstarsze informacje o sąsiednich osadach żydowskich. Ryki nie mogą być wyjątkiem, ale częścią zasiedlania tej prowincji, która już od najstarszych czasów była stosownym miejscem na zamieszkanie i dlatego ciągle przybywali nowi osadnicy.

Teraz przystąpimy do historycznego spojrzenia na zniszczoną gminę żydowską w Rykach. Musimy z przykrością stwierdzić, że skąpość źródeł przedstawia nam jedynie fragmentaryczny i wcale niejednoznaczny obraz przeszłości gminy żydowskiej w Rykach. Praca historyka da się tutaj porównać z pracą mozaikarza , który próbuje z kawałków i małych fragmentów złożyć cały obraz.

Skąd pochodzi nazwa Ryki nie wiadomo. Według polskiego historyka S. A. Berszadskiego^[2] w roku 1553 była przeprowadzona w Rykach lustracja. Miejscowi Żydzi już wtedy byli właścicielami dwudziestu domów. Przyjmując , że w miasteczku wielkości Ryk w każdym domu zamieszkiwało przeciętnie trzy rodziny, a każda rodzina składała się średnio z czterech osób, to otrzymamy, że pod koniec szesnastego wieku mieszkało tu około 260 osób. Co do późniejszego okresu brak jest jakichkolwiek informacji o ilości domów. Możliwe, że w następnych latach z Ryk wyprowadziła się duża ilość Żydów z powodu pożaru, prześladowań czy innych nieszczęść.

Jeśli chodzi o handel prowadzony przez Żydów w Rykach to nie posiadamy o tym żadnych dokumentów w istniejących żródłach . W handlu żydowskim w Polsce w tym okresie ryccy Żydzi nie odgrywali praktycznie żadnej roli. Nie znajdujemy ich w celnych rejestrach ani na międzynarodowych jarmarkach we Wrocławiu , Lipsku czy Frankfurcie, które to miasta przyciągały corocznie zastępy żydowskich handlarzy. Dopiero pod koniec osiemnastego stulecia, żydowsko-niemiecki historyk Luis Lewin wymienia żydowskich kupców zbożem, którzy przyjeżdżali z Ryk do Lipska. Dlatego należy przypuszczać, że handel zbożem odgrywał w Rykach ważną rolę.

Trudno jest odtworzyć obraz stosunków żydowsko-chrześcijańskich w tamtym okresie. W każdym razie Ryki należyły do tych polskich miast, które powstawały na gruncie szlacheckim. Żydzi, którzy osiedlali się w tego typu miastach, od XVI stulecia poczynając, byli zdani na łaskę szlachcica, do którego dane miasto należało. Ustawa, która została przyjąta przez Sejm w Piotrkowie w 1539 roku podzieliła Żydów na „Żydów królewskich” i ” Żydów pańskich”. Prawa Żydów , którzy mieszkali w miastach szlacheckich były określane szlachcicem. Szlachcic, według swojego upodobania, prŻydzielał albo odbierał Żydom prawo do handlu czy prawo do wykonywania rzemiosła.

W bardzo małych miasteczkach do których należały i Ryki, Żydzi cierpieli mniej niż silni konkurencyjnie polscy kupcy i rzemieślnicy, których było bardzo mało. Liczba polskich kupców i rzemieślników nie mogła się zwiększać z następujących przyczyn:wolny chłop nie mógł osiąść w mieście a polski rzemieślnik, który pracował w dużym mieście też nie mógł się przenieść do mniejszego miasta. Dlatego w takim mieście jak Ryki więcej było kupców i rzemieślników żydowskich.

Kupiec żydowski zajmował miejsce pośrednika między wsią a większym miastem, a nawet zagranicą. Produkty rolnicze, które były w dzień targowy dowożone do miasta z wiosek i szlacheckich dworów, były kupowane przez żydowskich handlarzy, którzy odwozili je do Warszawy albo na granice państwa. Z Warszawy natomiast przywożono narzędzia i towary niezbędne dla wiejskich gospodarstw. Żydzi w Rykach również brali w dzierżawę pańskie sady i stawy. Plony z nich sprzedawali w innych miastach. Także okoliczne pańskie lasy były użytkowane przez Żydów i stanowiły ich źródło utrzymania.

Żydowscy rzemieślnicy:szewcy, krawcy, stolarze, ślusarze itd pracowali dla pańskich dworów, dla rolników na wsiach i dla Żydów w miasteczku. Ponieważ żydowski kupiec i rzemieślnik nie miał żadnej chrześcijańskiej konkurencji w Rykach, nie odczuwało się tutaj w czasie pokoju żadnego antysemityzmu. Żydzi zżyli się z polską ludnością. Dopiero rosnąca antysemicka agitacja, głównie po nieudanej rewolucji w 1905 roku, pogorszyła stosunki między drobnomieszczańskimi Żydami a polskim środowiskiem.

Brak dokumentów historycznych uniemożliwia nam nakreślenie rozwoju osadnictwa żydowskiego w Rykach. Dlatego musimy się opierać głównie na wspomnieniach naszych krajanów, którzy przeżyli zagładę żydowskiego społeczeństwa w Rykach. Wspomnienia, które publikujemy w naszej Księdze Pamięci, potwierdzają wyżej opisany charakter żydowskiego miasteczka Ryki.

Żydowskie społeczeństwo w Rykach przed holokaustem, przeszło swoim duchownym i kulturowym rozwojem przez wszystkie etapy historii Żydów w Polsce, a także w każdym z tych etapów miało i swój własny udział. W czasie przygotowania materiału do niniejszej księgi pamięci powstawały jej różne etapy a tak dopiero na końcu pracy mogliśmy stworzyć jej pojedyncze rozdziały. Pierwsze miejsce zajmuje religijne życie naszych dziadów. Materiał dotyczący tego aspektu pochodzi ze wspomnień Jisraela Borenszteina i Jachiela Derfnera. Wspomnienia te są również ważne historycznie, ponieważ dostarczają nam ciekawego obrazu żydowskiego sposobu życia w tamtym okresie.

Żydzi z Ryk w polskim powstaniu.

Polski historyk Czesław Jeśmian przebywający na emigracji w Anglii ma dostęp do archiwów skąd czerpie materiały do historii powstania 1863 oraz materiały opisujące atmosferę panującą wówczas w Anglii. Znajdujemy tam również wzmianki o Rykach. Czesław Jeśmian zwraca szczególną uwagę na raporty angielskiego lorda Weighta^[3], który osiedlił się w Polsce jeszcze przed powstaniem. Lord Weight podkreśla brutalne zachowanie rosyjskich wojsk okupacyjnych i mówi z sympatią o powstańcach, między którymi spotkał dużo Żydów. Jedno z wielu żydowskich nazwisk , które wspomina jest nazwisko podoficera Lejbka Rubinsztajna, który pochodził z Ryk.

Lord Weight popadł w konflikt z ówczesnym ambasadorem angielskim w Petersburgu, który twierdził, że polski problem go już męczy i nie chce się nim więcej zajmować. Z tego powodu był w arystokratycznych klubach londyńskich krytykowany. Jego krytycy powoływali się na raporty lorda Weighta, które miały szczególny urok, dzięki jego osobistym kontaktom z powstańcami i dzięki opisom ich bohaterskich czynów.

W listopadzie w 1884 roku lord William Weight został przeniesiony do Gdańska , gdzie stał się ciernią w oku władzy. Statki, które kupił pod Puławami zostały mu skonfiskowane. W tym czasie w jednym ze swych raportów pisze o Żydzie nazwiskiem Eli Rajcher, którego poznał w czasie spotkania z powstańcmi. Eli Rajcher mu opowiadał, że jest synem bardzo wierzących rodziców, którzy mieszkają w małym miasteczku Ryki, znajdującym się blisko dęblińskiej twierdzy. ”Bohaterskiemu bojownikowi udało się uciec i uniknąć zesłania na Syberię. Ponieważ nie znajduje spokoju chciałby wyjechać do Anglii, aby się tam rozejrzeć i ewentualnie osiąść” Lord Weight dopisuje jeszcze rekomendację, aby Żyd Rajcher, pochodzący z Ryk otrzymał to pozwolenie. To wszystko świadczy o tym, że w polskie powstanie, w którym wzięło udział dużo Żydów , angażowała się również żydowska młodzież z Ryk.

Bez względu na swoje charakterystyczne cechy, które posiadała każda grupa żydowskich mieszkańców Ryk, to Ryki były miastem z homogenicznym żydowskim obywatelstwem, które nosiło pieczęć pobożności i chasydyzmu(. -)
. (początkowa myśl nie ukończona przez autora**). Większość żydowskiego obywatelstwa ostatnich dwudziestu lat przed drugą wojną światową była nacjonalistycznie myśląca. Prawie wszystkie partie polityczne miały wśród ryckich Żydów swoich sympatyków. Nawet i chasydzi byli przesiąknięci miłością i tęsknotą za ziemią Izrael.

Z tej pięknej żydowskiej społeczności uratowali się nieliczni. Przeważnie są to ci którzy wyemigrowali do Izraela. Kilkudziesięciu Żydów z Ryk przeżyło wojnę w Związku Radzieckim, a następnie emigrowało do Izraela. Niektórzy wyjechali do innych państw. To, co opowiadają oni w swoich wspomnieniach, dowodzi, że Żydzi z Ryk byli zawsze wierni swojej żydowskiej tradycji, że wyróżniali się w boju o lepsze życie a potem w bitwach przeciwko niemieckiemu nieprzyjacielowi. Żydzi z Ryk walczyli i jako partyzanci na wszystkich frontach przeciwko hitlerowskiemu nieprzyjacielowi. Ich wspomnienia traktują o pobożnych i tradycyjnych Rykach jak również i nacjonalistycznych i wyzwoleńczych dążeniach, o wspaniałych instytucjach i pięknych postawach, które były dumą miasteczka , z którego dzisiaj nic nie pozostało.

Początki osadnictwa żydowskiego w Rykach

Rabin Mordechaj ha-Levi Hurvic

Z jidysz na czeski przełożył Michael Dunayevsky
Z czeskiego przełożył Andrzej Ciesla

Rabin Mordechaj ha-Levi Hurvic

Już od najstarszych czasów byli Żydzi obywatelami Ryk. Społeczeństwo żydowskie było w różnych okresach niszczone ogniem i mieczem i ci co się uratowali uciekali w panice do Polski gdzie znajdowali schronienie.

Osiedlali się w miasteczkach, które rozwijali potem w kupieckie ośrodki jak również uprawiali swoje rzemiosła.

Żydzi trzymali się pewnie swojej wiary, bronili swoje ciała i dusze od niebezpieczeństwa i zguby, w żadnym przypadku nie chcieli się przystosować do gospodarczego trybu życia ich chrześcijańskich sąsiadów. Nastąpiły radykalne zmiany. Zaczęło się panowanie Tatarów. Tatarska inwazja gnała ze wschodu na zachód, z Azji do Europy i aż do Polski. Religijne i społeczne życie zamarło. Również liczba Żydów w gminach się zmniejszyła. Jakkolwiek i w tym tragicznym okresie Żydzi nie opuścili Polski a tylko przemieszczali się z jednego obszaru na drugi. Starali się przystosować i wywalczyć sobie warunki życiowe do czasu kiedy trudny okres przeminie i znów będą mogli się osiedlić w nowo powstałych gminach żydowskich. Tak też się stało i w Rykach.

Na wiosnę w 1648 wyruszyli do boju zaporożscy Kozacy Bogdana Chmielnickiego i krymscy Tatarzy pod dowództwem Tuhaj-Beja. Polska armia poniosła porażkę. W tym czasie zmarł polski król Władysław IV. Ten fakt jeszcze bardziej powiększył panujący w Polsce chaos. W ciągu tej długoletniej walki przestała istnieć niezliczona ilość gmin żydowskich . Żydzi w wielu miastach byli wymordowani. Lata 1648-1649 to lata zniszczenia. Żydzi, którzy się uratowali, szukali ocalenia w innych miastach. Wtedy kilka żydowskich rodzin osiedliło się we wsi Borek, która leżała po wschodniej stronie rzeki Buksy, gdzie obecnie jest rycki cmentarz. Na starych mapach widnieje wioska Borek, która prawdopodobnie przemianowano później na miasto Ryki. Kwestia kiedy pierwsi Żydzi osiedlili się w Rykach nie jest jeszcze zbadana. Po latach 1648-49 wybuchły w Polsce walki między samą szlachtą, która podkopywała fundamenty władzy w Polsce. Księża szerząc różne oszczerstwa podburzali przeciwko Żydom. W Rykach Żydzi którzy trudnili się głównie handlem dużo z tego powodu ucierpieli. Byli między nimi i zamożniejsi kupcy, którzy odbywali dalekie handlowe podróże do Francji i Włoch.

Niektórzy Żydzi z uporem występowali do pana szlachcica by im sprzedał place po drugiej stronie rzeki. Pomysł Żydów zabudować puste place spodobał się panu tak, że również sprzedał im budulec na domy. Istnieje legenda, że kiedy Żydzi skończyli zabudowę wolnych placów , odeszli ze swych wiosek przeprowadzając się do miasteczka nazywając go Ryki, dlatego, że przenieśli się z jednego brzegu na drugi. ^[4]

Domy żydowskie postawione były po jednej stronie traktu, a domy szlachty po drugiej . Miasteczko pomału się rozwijało i w miarę jak przybywało Żydów z innych miast stawało się ciasnym. Szlachta wykorzystała tę sytuację i zacząła budować domy również po drugiej stronie traktu wynajmując za wysokie ceny mieszkania Żydom . Tak to rozwijało osiedlanie Żydów w Rykach . Żydzi wybudowali synagogę, mikwę, przyjęli rabina-wielkiego uczonego, rzeźnika itd i rozpoczęli wieść normalne żydowskie życie wychowując dzieci według Tory , ucząc ich dobrych czynów.

Przypisy:

1. Jest to praca zbiorowa z udziałem profesora Helcela * Return

2. Autor ma na myśli prawdopodobnie rosyjskiego historyka, badacza dziejów Żydów w Polsce Sergieja, Aleksandrowicza Berszadskiego* Return

3. Nie udało się ustalić informacji o Lordzie Williamie Weight a tym samym prawidłowej pisowni jego nazwiska* Return

4. W polskim jidysz występuje czasownik rikn , co znaczy przemieszczać się ** Return

Księga Pamiątkowa Ryk

  Ryki, Poland     Yizkor Book Project     JewishGen Home Page

Copyright © 1999-2024 by JewishGen, Inc.
Updated 30 Jan 2006 by MGH